Αναζητώντας την προέλευση του Σύμπαντος: ύδωρ, άπειρον και αήρ

Του Κωνσταντίνου Καλαχάνη*

Κατά την Προσωκρατική περίοδο της ελληνικής φιλοσοφίας διατυπώθηκαν πολλές απόψεις για την προέλευση του Σύμπαντος, οι οποίες εκκινούσαν είτε από την αποδοχή πολλών αρχών (Αναξαγόρας, Ατομικοί φιλόσοφοι), είτε από την άποψη ότι ολόκληρο το Σύμπαν αποτελεί μία ενότητα.

Είναι χαρακτηριστικό όμως ότι αυτή η αντίληψη δεν βρισκόταν στο προσκήνιο μόνο κατά την αρχαία εποχή, αλλά έχει έρθει στο προσκήνιο ακόμη και στις μέρες μας, όπου η επιστήμη της Φυσικής προσπαθεί να ανακαλύψει την ενότητα που διέπει το Σύμπαν, χάρη σε διατάξεις πολύ υψηλής τεχνολογίας όπως οι επιταχυντές σωματιδίων. Όπως θα φανεί στη συνέχεια, ήδη οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι από την Μίλητο, ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης, ήταν οι πρώτοι που μί­λησαν για την ενότητα του Σύμπαντος βάσει της ύπαρξης μίας αρχικής ουσίας από την οποία προέρχονται τα πάντα. Ακολούθως θα γίνει λόγος για την κοσμολογία του Εμπεδοκλή, όπου ο φιλό­σοφος υποστηρίζει την προέλευση του αισθητού Σύμπαντος από μία μη αισθητή κατάσταση. Τέλος, παρουσιάζονται οι θέσεις της σύγχρονης Φυσικής για την ενότητα των τεσσάρων αλληλεπιδράσεων που διέπουν τον κόσμο μας.

1. Μιλήσιοι φιλόσοφοι (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης)

Κύριο χαρακτηριστικό της σκέψης των τριών εκπροσώπων της φιλοσοφίας της Μιλήτου υπήρξε η πεποίθηση ότι υπάρχει μία αρχική ουσία, από την οποία προκύπτει η γένεση των όντων στον κόσμο, ενώ παράλληλα η ίδια παραμένει αναλλοίωτη. Συγκεκριμένα, ο Θαλής (624-545 π.Χ.) απεδέχθη ότι η ουσία αυτή είναι το νερό (ύδωρ), εκ του οποίου γεννώνται και στο οποίο φθείρονται ώστε η ουσία του να παραμένει σταθερή ενώ τα όντα υφίστανται μεταβολές (Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά,983 b 6-14). Εφόσον λοιπόν το ύδωρ παραμένει σταθερό και παράλληλα τα όντα δημιουργούνται και φθείρονται από αυτό, προκύπτει το ερώτημα αν το φυσικό στοιχείο του νερού είναι η αρχή του κόσμου, ή αν η αναφορά σε αυτό είναι συμβολική.

Η αναφορά του Θαλή στο ύδωρ ως αρχής των πάντων, προφανώς προέρχεται από την παρατήρηση του φυσικού κόσμου και του κύκλου του ύδατος, μία φυσική διεργασία θεμελιώδους σημασίας για τη διατήρηση της ζωής. Ο Αριστοτέλης υπέθεσε ότι η αναφορά του Θαλή στο ύδωρ, στην πραγματικότητα παραπέμπει στην υγρότητα της τροφής και στην σημασία της στην βλάστηση των σπερμάτων (Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, 983b, 22-26). Η αναφορά αυτή αν και λαμβάνει υπ’ όψιν την παρατήρηση της φύσης, εν τούτοις δεν είναι απολύτως ακριβής.

Σε ένα άλλο απόσπασμα του έργου του Θαλή, αναφέρεται, ότι ο θεός είναι ο νους του κόσμου, το δε σύμπαν (παν) είναι έμψυχο και γεμάτο από δαίμονες. Μέσω δε του στοιχειώδους υγρού, διέρχεται η κινητική δύναμη αυτού. Βάσει αυτής της περικοπής, το υγρό στοιχείο δεν αναφέρεται απλώς στις μεταβολές του ύδατος που λαμβάνουν χώρα στα στενά όρια του φυσικού περιβάλλοντος που διαβιοί ο άνθρωπος, αλλά αποτελεί το υπόστρωμα των συμπαντικών μεταβολών (βλ. αναλυτικά, Καλαχάνης κ.α. 2013).

Επομένως η αναφορά στο νερό είναι συμβολική, καθώς στην πραγματικότητα αναφέρεται στις ιδιότητες της πρώτης ουσίας του Σύμπαντος, από την οποία προκύπτει η δημιουργία των πάντων.

Παρόμοια είναι και η σκέψη του Αναξίμανδρου, (610-547 π.Χ.), ο οποίος παρατήρησε τις μεταβολές που υφίστανται τα τέσσερα στοιχεία (πυρ, αήρ, ύδωρ, γη), θεώρησε αναγκαία την ύπαρξη ενός αναλλοίωτου αρχικού υποκειμένου που δεν σχετίζεται με αυτά (Σιμπλίκιος, Εις Φυσικά, 24,13 κ.ε.). Η αρχή αυτή ονομάστηκε άπειρον και τα χαρακτηριστικά του σύμφωνα με τον Αριστοτέλη είναι τα εξής (Αριστοτέλης Φυσικής Ακροάσεως, 203 b, 6-14): 1) Δεν διαθέτει αρχή. 2) Επειδή ακριβώς αποτελεί αρχή, είναι αγέννητο και άφθαρτο, εν αντιθέσει κάθε γενόμενον, το οποίο κατ’ ανάγκην υπόκειται στην φθορά. 3) Περιέχει και συνάμα κυβερνά τα πάντα. 4) Αποκαλείται θείον, καθώς είναι αθάνατον και ανώλεθρον.

Προφανές είναι εξ’ αυτών ότι ο Αναξίμανδρος εντοπίζει την κοινή αρχή των όντων σε μία μη αισθητή και υπερβατική κατάσταση, από την οποία προέρχεται ο υλικός και προσιτός στις αισθήσεις μας κόσμος.

Ο τρίτος από τους Μιλησίους σοφούς, ο Αναξιμένης, (585-524 π.Χ.) θεώρησε ότι η αρχή των πάντων πρέπει να εντοπισθεί σε ένα στοιχείο του υλικού κόσμου, τον αέρα. Αν και ο αέρας αποτελεί στοιχείο του υλικού κόσμου, εντούτοις η φύση του προσεγγίζει το ασώματον, γεγονός που εξυπηρετεί τον φιλόσοφο στο να τονίσει την υπερβατική του φύση. Το γεγονός μάλιστα ότι ο αέρας θεωρείται από τον Αναξιμένη ως άπειρος, με τα όντα να προέρχονται εξ’ αυτού λόγω εκροών, καταδεικνύει την ανωτερότητά του εν σχέσει προς τα υπόλοιπα φυσικά στοιχεία, αλλά και την λειτουργία του ως υποστρώματος της δημιουργίας των όντων. Συγκριμένα, ο αέρας υφίσταται πυκνώσεις με αποτέλεσμα την δημιουργία βαρέων σωμάτων όπως το ύδωρ, οι γη και οι λίθοι, ενώ όταν είναι αραιότερος δημιουργείται ο άνεμος και τα σύννεφα (Ιππόλυτος, Έλεγχος, 1,7,2,1-,1,7,3,5.).

Κατόπιν τούτου είναι σαφές ότι στην σκέψη των φιλοσόφων της Μιλήτου, η δημιουργία του κόσμου και των όντων βασίζεται σε μία αρχική ουσία μη αντιληπτή από τις αισθήσεις, η οποία λειτουργεί σαν το υπόστρωμά τους.

2. Η ενότητα της φύσης και ο νοητός κόσμος

Εκτός από τους φιλοσόφους της Μιλήτου, την ενότητα της φύσης είχε υποστηρίξει και ο Εμπεδοκλής (540-480 π.Χ.), ο οποίος είναι γνωστός για την θέση του ότι η αρχή του κόσμου εντοπίζεται στα τέσσερα στοιχεία ή κατά τη διατύπωσή του ριζώματα, ήτοι πυρ, αήρ, ύδωρ και γη, τα οποία μάλιστα, αντιστοιχούν σε τέσσερις θεούς ως εξής (Ιππόλυτος, Έλεγχος, ΐ 29 (Α33):

•  Πυρ: Δίας
•  Αήρ: Ήρα
•  Γη: Αϊδωνεύς
•  Ύδωρ: Νήστις

Σύμφωνα μάλιστα με τους Raven και Schofield, η αντιστοίχιση των στοιχείων με θεότητες αποσκοπεί ακριβώς στο να καταδείξει ότι στην πραγματικότητα τα τέσσερα στοιχεία αποτελούν απροσδιόριστες δυνάμεις της φύσης (Kirk, Raven and Schofield, 2001, 294). Ακόμη μάλιστα και ο Βυζαντινός υπομνηματιστής του Αριστοτέλη, ο Ιωάννης Φιλόπονος, υποστήριζε την άποψη ότι οι ονομασίες των στοιχείων ήταν συμβολικές (Φιλόπονος, Εις Περί γενέσεως και φθοράς, 74, 11), Επομένως η αναφορά του φιλοσόφου στα τέσσερα στοιχεία, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως κυριολεκτική, αλλά ως ένας τρόπος συμβολισμού των βασικών δομών της φύσης.

Ωστόσο, τα τέσσερα στοιχεία του αισθητού Σύμπαντος δεν παραμένουν στατικά, καθώς τελούν υπό την επίδραση ενός αντιθετικού ζεύγους δυνάμεων, της φιλότητος και του νείκους. Η φιλότητα συντελεί στην ένωση των τεσσάρων στοιχείων συγκροτεί έναν τέλειο κόσμο, σε αντίθεση προς το νείκος, το οποίο διασπά αυτήν την ενότητα, παράγοντας εξ’ ενός τα πολλά (Ιππόλυτος Έλεγχος, 7, 29, 8 – 7, 29, 9, 2). Ο Εμπεδοκλής μάλιστα επισημαίνει ότι η εναλλαγή της ενότητας και της πολλαπλότητας στην φύση είναι συνεχής, κάτι που ονομάζεται «κοσμικός κύκλος του Εμπεδοκλή» (Kirk, Raven and Schofield, 2001, σ. 296).

Το ενδιαφέρον σημείο όμως της θεωρίας του Εμπεδοκλή είναι η κατάσταση του Σφαίρου στην οποία βρίσκονται τα τέσσερα στοιχεία, όταν βρίσκονται ενωμένα. Τα χαρακτηριστικά του Σφαίρου είναι τα εξής:

•  Αποτελεί άποιον ποιότητα, καθώς εντός του όλα τα στοιχεία αποβάλλουν το «οικείον είδος». (Φιλόπονος Εις Φυσικά, 1, 3 – 6 (Α 41).
•  Ο Σφαίρος είναι «νοητός κόσμος» που αποτελεί «αρχέτυπον» του αισθητού. Αφενός λοιπόν είναι ανώτερος του υλικού κόσμου ως πρότυπό του και αφετέρου η φύση του ως νοητή δεν προσεγγίζεται με τις αισθήσεις. (Στο ίδιο, Φιλόπονος Εις Φυσικά 31, 18­19).
•  Είναι «ίσος αυτώ», ιδιότητα που ασφαλώς οφείλεται στο σφαιρικό του σχήμα. Επομένως, ο Σφαίρος θα διέπεται εξ’ ομοιομορφίας και συμμετρίας σε όλα του τα σημεία. (Ιππόλυτος, Έλεγχος, 7, 29, 13).

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, το Σύμπαν κατά τον Εμπεδοκλή θα πρέπει να διέρχεται μία κατάσταση τελειότητας και συμμετρίας, πριν λάβει τη μορφή η οποία είναι αντιληπτή από τις ανθρώπινες αισθήσεις. Επιπλέον γίνεται λόγος για παράγοντα (νείκος) που διασπά την αρχική συμμετρία. Επιπλέον, το γεγονός ότι ο Σφαίρος δεν θεωρείται ως θεός, καταδεικνύει ότι στην πραγματικότητα πρόκειται για μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ Θεού και κόσμου (Καλαχάνης κ.α. 2014).

Σύγχρονη φυσική και ενότητα των φυσικών δυνάμεων

Η ιδέα που εξέφρασαν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι αναφορικά με την ύπαρξη ενότητας στον φυσικό κόσμο, βρήκε την πρακτική της εφαρμογή στην σύγχρονη Φυσική, όπου πλέον οι ερευνητικές υποθέσεις αποδεικνύονται μέσω πειραμά­των.

3. Η ενότητα των φυσικών δυνάμεων κατά την σύγχρονη Φυσική

Το γεγονός αυτό επέτρεψε στους επιστήμονες να μελετήσουν την δομή του πυρήνα του ατόμου και να φτάσουν στις μικρότερες δομές ύλης που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι στιγμής, τα quarks (q) και τα λεπτόνια. Εκτός από αυτά όμως, τα πειράματα και οι έρευνες που πραγματοποιούνται στην φυσική του μικροκόσμου έχουν αποδείξει ότι εκτός από τα στοιχειώδη σωματίδια, υπάρχουν και αλληλεπιδράσεις, οι οποίες είναι οι εξής (εικόνα 1):

Εικόνα 1 (πηγή: scienceblog.com)

Βαρυτική: η δύναμη που προκαλεί την έλξη των σωμάτων και την καμπύλωση του χώρου που παρατηρείται στον μακρόκοσμο. Εξασθένησε με την ρήξη της υπερσυμμετρίας. Αναζητείται το σωματίδιο που την προκαλεί (βαρυτόνιο).

Ισχυρή πυρηνική: η ισχυρότερη των 4 δυνάμεων, η οποία συγκρατεί τα κουάρκ που αποτελούν τα πρωτόνια και τα νετρόνια. Επιπλέον, συγκρατεί τον δεσμό πρωτονίων-νετρονίων μέσα στον πυρήνα του ατόμου.

Ασθενής πυρηνική: προκαλεί την διάσπαση β΄και τις διεργασίες που περιλαμβάνουν νετρίνα (όταν ένα πρωτόνιο μετατρέπεται σε νετρόνιο – ή το αντίθετο, εκπέμπει ένα ηλεκτρόνιο ή αντιηλεκτρόνιο που ονομάζεται σωματίδιο β΄. Δημιουργεί την ραδιενέργεια και προκαλεί εκπομπή νετρίνων ή αντινετρίνων). Φορείς της είναι τα μποζόνια W (+ -), καθώς και το μποζόνιο Ηiggs, το οποίο τους προσδίδει την μάζα.

Ηλεκτρομαγνητική: ηλεκτρική έλξη μεταξύ πρωτονίων (+) και ηλετρονίων (-). Συντελεί στον σχηματισμό μορίων και φορέας της είναι το φωτόνιο.

Μεγάλο κομμάτι στον κλάδο της Θεωρητικής Φυσικής στρέφεται στην προσπάθεια ενοποίησης των τεσσάρων αυτών αλληλεπιδράσεων. Η πρώτη απόπειρα έγινε από τον Αγγλο φυσικό James Maxwell (1831-1879), ο οποίος μελέτησε τις ταλαντώσεις του ηλεκτρικού ρεύματος σε σύρματα και παρατήρησε την δημιουργία ενός ηλεκτρικού και μαγνητικού πεδίου τα οποία διαδίδονται κάθετα μεταξύ τους (εικόνα 2). Τα κύματα που δημιουργούνται θα συμπεριφέρονται όπως και το φως, γεγονός που σημαίνει ότι και το φως είναι στην πραγματικότητα μία ηλεκτρομαγνητική διαταραχή. Άρα, ο ηλεκτρισμός, ο μαγνητισμός και το φως είναι η εκδήλωση του ιδίου φαινομένου.

Εικόνα 2 (πηγή: http://www.visionlearning.com/)

Ύστερα από τον Μaxwell ένας άλλος φυσικός που οραματίστηκε την ενότητα των φυσικών δυνάμεων υπήρξε ο A. Einstein (1879-1955), ο οποίος εκτός από σπουδαίος επιστήμων υπήρξε και οραματιστής της ενοποίησης των δυνάμεων που υπάρχουν στη φύση. Τις απόψεις του τις διετύπωσε, το 1950, στο άρθρο του με τίτλο “On the Generalized Theory of Gravitation” στο επιστημονικό περιοδικό Scientific American. Ωστόσο ο σπουδαίος φυσικός, ήδη με την Θεωρία της Ειδικής Σχετικότητας, είχε καταφέρει να ενοποιήσει τον χώρο και τον χρόνο.

Η ιδέα όμως περί της ενότητας των φυσικών δυνάμεων παρέμενε στο προσκήνιο στην Φυσική, με αποτέλεσμα οι Julian Seymour Schwinger και Sheldon Lee Glashow, να εισηγηθούν την ιδέα, ότι η ασθενής και η ηλεκτρομαγνητική δύναμη είναι στην πραγματικότητα δύο εκφάνσεις της ίδιας δύναμης, στην περίπτωση που επικρατούσαν ακραίες συνθήκες. Η θεωρία αυτή εξελίχθηκε ακόμη περισσότερο από τους Abdus Salam, Sheldon Glashow και Steve Weinberg, των οποίων τα πειράματα έδειξαν ότι οι ηλεκτρομαγνητικές και ασθενείς θεωρίες έχουν την ίδια ισχύ σε υψηλές ενέργειες σωματιδίων, με συνέπεια να θεωρούνται ως εκφάνσεις της ασθενούς αλληλεπίδρασης (Serwayetal. 2007, σ. 530). Η θεωρία αυτή ονομάστηκε Ηλεκτρασθενής Θεωρία και σε συνδυασμό με την Κβαντική Χρωμοδυναμική, όπου περιγράφονται οι αλληλεπιδράσεις των quark οδήγησε στην διατύπωση του Καθιερωμένου Προτύπου, το οποίο περιγράφει τα δομικά συστατικά της ύλης και τις μεταξύ τους ισχυρές, ασθενείς και ηλεκτρομαγνητικές αλληλεπιδράσεις, δίχως όμως να περιλαμβάνει την βαρυτική δύναμη (εικόνα 3).

Εικόνα 3 (πηγή: http://conferences.fnal.gov/) Το Καθιερωμένο Πρότυπο συμπληρώθηκε το 2012 με την πειραματική επιβεβαίωση της ύπαρξης του μπoζoνίoυ Higgs, τo οποίο προσδίδει στα σωματίδια την ιδιότητα της μάζας.

Ωστόσο υποστηρίζεται ότι πριν από την αρχή του Σύμπαντος υπήρξε μία περίοδος που ονομάζεται περίοδος Planck ή κβαντική περίοδος, η οποία διήρκεσε μέχρι και 10^-43 δευτερόλεπτα πριν από τον χρόνο t₀=0. Κατά την περίοδο αυτή, όπου η πυκνότητα του Σύμπαντος και η καμπυλότητά του ήταν άπειρες, η βαρυτική δύναμη ήταν εξίσου ισχυρή με τις άλλες 3 δυνάμεις του σύμπαντος, με συνέπεια οι 4 δυνάμεις να είναι ενωμένες σε μία υπερδύναμη που ονομάστηκε υπερδύναμη Planck (βλ. αναλυτικά και Δανέζης, Θεοδοσίου, 2003, σσ. 303 – 306). Επομένως, το σύμπαν διήλθε μια τέλεια φάση του «τίποτα», ή του κενού χώρου ανωτέρων διαστάσεων (πιθανόν 11 διαστάσεων). Η μυστηριώδης αυτή συμμετρία ονομάστηκε υπερσυμμετρία. Με την διάσπασή της δημιουργήθηκε μία μικροσκοπική φυσαλίδα, το σύμπαν μας (Kaku, 2005, σ. 142).

Από την στιγμή όμως που ξεκινά η περίοδος της πληθωριστικής διόγκωσης του Σύμπαντος και η ψύξη της ύλης είναι ταχύτατη (θερμοκρασία 10²⁸ Κ), με την ολική ενέργεια του Σύμπαντος να αυξάνεται σε συνδυασμό με την πληθωριστική διαστολή, οι τρεις δυνάμεις παραμένουν ενωμένες. Στη συνέχεια βέβαια διαχωρίζεται η ισχυρή πυρηνική δύναμη και έπειτα η ασθενής πυρηνική από την ηλεκτρομαγνητική (εικόνα 4).

Είναι χαρακτηριστικό ότι το παραπάνω μοντέλο που περιγράφεται, κάνει ουσιαστικά λόγο την ύπαρξη μίας συμμετρικής κα­τάστασης ανωτέρων διαστάσεων, πέρα από το αισθητό μας Σύμπαν. Αξιοσημείωτη είναι όμως η ομοιότητα με το πρότυπο δημιουργίας που περιγράφεται στην κοσμολογία του Εμπεδο­κλή. (βλ. αναλυτικά, Καλαχάνης κ.α. 2014). Συγκεκριμένα:

1. Στο Σύμπαν πράγματα ξεκινούν από μία ενότητα και οδεύουν προς την πολλαπλότητα. Αντιστοίχως, ο μεγάλος στόχος της σύγχρονης επιστήμης είναι να ενοποιήσει τις τέσσερις αλληλεπιδράσεις, δυνάμεις της φύσης. Αμφότερες δηλαδή οι θεωρίες δέχονται ότι το Σύμπαν ακολουθεί μία πορεία από την ενότητα στην πολλαπλότητα.
2. Και στις δυο θεωρίες γίνεται λόγος για την ρήξη της αρχι­κής συμμετρίας, αιτία που αποδόθηκε από τον Εμπεδοκλή στο νείκος. Αντιστοίχως και η σύγχρονη Φυσική αναζητεί το αίτιο της ρήξης της αρχικής συμμετρίας των συμπαντικών δυνάμεων.
3. Ο Σφαίρος χαρακτηρίζεται από απόλυτη συμμετρία, όπως συμβαίνει και με την περίοδο Planck, όπου οι τέσσερις δυ­νάμεις είναι ενωμένες και συμμετρικές.

Όπως είναι φυσικό, η διαισθητική προσέγγιση του Εμπεδοκλή σχετικά με την μη αισθητή κα­τάσταση που προϋπήρξε του αισθητού μας Σύμπαντος, αν και δεν μπορεί σε καμία περί­πτωση να ταυτισθεί με αποτελέσματα πειραμά­των σε μεγάλες τεχνολογικές διαστάσεις, εντούτοις κάνει λόγο για την πορεία του Σύμ­παντος από την συμμετρία και την ενότητα στην πολλαπλότητα. Μέσω λοιπόν της ενοποίησης των τριών θεμελιωδών δυνάμεων (εκτός της βαρύτητας, γιατί δεν έχει ανακαλυφθεί πειραμα­τικά το σωματίδιο-φορέας το γκραβιτόνιο) οι επιστήμονες θα είναι σε θέση να κατανοήσουν τους νόμους που κυβερνούν τον κόσμο μας και να διατυπώσουν την Μεγάλη Ενοποιημένη Θε­ωρία, η οποία θα περιγράφει το Σύμπαν μας κατά τις πρώτες στιγμές του.

Επίλογος

Η παραπάνω μελέτη κατέδειξε ότι η ιδέα για την ύπαρξη ενότητας στον φυσικό κόσμο, πέρα από την πολλαπλότητα που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας, προέρχεται από την ελληνική αρχαιότητα και ιδιαίτερα από τον φιλοσοφικό στοχασμό. Παρά το γεγονός ότι κατά τα χρόνια των Προσωκρατικών φιλοσόφων υπήρξαν διαι­σθητικές προσεγγίσεις αυτής της ενότητας, η πρόοδος της επιστήμης και τα πειράματα που διεξάγονται, δείχνουν ότι η Φυσική έχει την δυ­νατότητα να επαληθεύσει με τεκμηριωμένο τρόπο την ύπαρξή της, αλλά και να προεκτείνει τις γνώσεις που διαθέτουμε για την αρχή του Σύμπαντος.

Βιβλιογραφία

Αριστοτέλης, (1924): Μετά τα Φυσικά, ed. W. D. Ross, Aristotle’s metaphysics, 2 vols. Oxford: Clarendon Press. Δανέζης, Μ., Θεοδοσίου, Σ., (2003).H Κοσμολογία της Νόησης, Εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα 2003.

Einstein, A. (1950). “On the Generalized Theory of Gravi­tation» Scientific American, Vol. 182, No. 4 Ιππόλυτος, (1986): Του κατά πασών αιρέσεων έλεγχος, ed. Μ. Marcovich, Hippolytus. Refutatioomniumhaeresium [Patristische Texte und Studied], De Gruyter, Berlin. Καλαχάνης, Κ., Κωστίκας, I., Θεοδοσίου, E„ (2013). “Η Προσωκρατική Επιστημονική Επανάσταση: Η συμβολή των φιλοσόφων της Μιλήτου στη μελέτη του κοσμικού γί­γνεσθαι” Επιθεώρηση Φιλοσοφίας Celestia Nova, Ολυμ­πιακό Κέντρο Φιλοσοφίας και Παιδείας, Εκδόσεις Μπατσιούλας, τομ. 4 (ii).

Καλαχάνης, Κ., Πάνου, Ε., Θεοδοσίου, Ε., Κωστίκας, I., Μανιμάνης, Β., (2014). “Από την ενότητα της φύσεως κατά τον Εμπεδοκλή, σε μια Θεωρία Ενότητας των Πάν­των κατά την Σύγχρονη Φυσική’ Έπετηρίδα Φιλοσοφικής Έρευνας ΔιάΛογος, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα.

Kaku.M., (2005). Παράλληλοι κόσμοι, (τίτλος πρωτοτύπου: Parallel Worlds, μτφ. Ε. Πίσσια), Εκδόσεις Τραυλός, Αθήνα.

Kirk, G.S., Raven, J.E. andSchofield, Μ., (1988): Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Εκδόσεις MIET, Αθήνα.

Serway, R. C. Moses, C. Moyer, (2007). Σύγχρονη Φυ­σική, (μτφ. Γ. Ζουπάνος, Ε. Λιαροκάπης, Σ. Παπαδόπουλος, Κ. Ράπτης) Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο.

Σιμπλίκιος, (1895): Εις το Α της Αριστοτέλους φυσικής Ακροάσεως, υπόμνημα ο έστι πρώτον, ed. Η. Diels, Simpliciiln Aristotelis physicorum librosocto commentaria, 2 vols. CAG 9-10. Reimer, Berlin.

Η εικαστική κατασκευή που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Βασίλη Στενού.

* Ο Κωνσταντίνος Καλαχάνης είναι Δρ. Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΠΗΓΗ:  9 Ιουνίου 2016, http://www.pemptousia.gr/2016/06/anazitontas-tin-proelefsi-tou-simpantos-idor-apiron-ke-air/. Το είδα ολκληρωμένο:  07 December 2017, http://antifono.gr/portal/…81.html. Η φωτογραφία του συγγραφέα αλιεύτηκε από το διαδίκτυο. Μίκρυνε από τΜτΒ.