Ήδη είπαμε στο προηγούμενο μέρος για την πασιφανή “ήττα των ορθολογιστικών φώτων” προς κάτι ανώτερο· ήδη λίγο πριν, οπότε, για ένα ολόκληρο αιώνα (17ο), όπως το λέει ο d’Alembert στα “στοιχεία φιλοσοφίας” του*, είχε κυριαρχήσει στην Δύση η φιλοσοφία του Καρτέσιου, υπήρχε αναγνώριση στο τέλος ενός έργου του περί Φιλοσοφίας, ότι το σίγουρο είναι, ότι πολύ πιο βέβαια από ό,τι αναφερόταν εκεί ήσαν αυτά που αποκαλύπτει ο Θεός. Τώρα, ερχόμαστε σε μία νέα σύνθεση που είναι κοντά σε αυτήν την παραδοχή του Καρτέσιου**, είναι μία νέα σύνθεση και είναι μία μετεπαναστατική σύνθεση. Ας το πούμε και αλλιώς: στους αντιδιαφωτιστές δεν υπάρχουν παρά ελάχιστοι αποκαταστασιακοί, δηλαδή αυτοί που θα ήθελαν να επαναφέρουν κάποιους θεσμούς ή όλους του Παλαιού Καθεστώτος (ancien regime), παρά την ατελεύτητη βαρβαρότητα που φτάνει σε ένα ολοκληρωτισμό χωρίς όρια, που εγκαινιάζουν οι Νέοι Χρόνοι στο όνομα του Διαφωτισμού, στο όνομα της Πατρίδας και της Δημοκρατίας. Παρ’ όλ’ αυτά σήμερα, εν Ελλάδι, παρατηρούμε την δράση κάποιων ακαδημαϊκών ή αρθρογράφων που, από την δεκαετία του ’90 εντονότερα, μας κήρυτταν την – εξ ορισμού αντιδραστική – επιστροφή στον ορθολογισμό, τον Ορθό Λόγο, την επιστήμη, δηλαδή την επιτομή της αστικής ιδεολογίας.

 

Η ευγονική κατάγεται από τον Διαφωτισμό, όπως επισημαίνει ο Χορκχάιμερ στο "τέλος του Λόγου"

Πολλοί μπορεί να απορήσουν λίγο με αυτήν την επισήμανση· διότι πρωί και βράδυ, οι αναγνώστες-κατηχητές της κατηχητικής βίβλου της κοινωνίας, όπως και οι φορείς ενός διανοητικού “ακαδημαϊκού ψευδοριζοσπαστισμού”, μας γαλουχούν στην ιδέα, ότι η “επιστήμη”, ο Ορθός Λόγος, δηλαδή η αποθέωση της σωστής συλλογιστικής κττ, όλα αυτά, λοιπόν, είναι κάποια επιτομή, πεμπτουσία του ό,τι είναι σωστό, του ό,τι αναδεικνύεται τώρα από τα πράγματα, εκ των πραγμάτων, ως αξία για την οποία αξίζει η μεταξίωση/απαξίωση των αξιών. Δεύτερον, αρκετοί συκοφαντούν με τον πιο χυδαίο και εξωπραγματικό τρόπο κάθε ιδέα που κρίνει, ασκεί κριτική ή απορρίπτει τον αστικό Διαφωτισμό, χωρίς να γνωρίζουν το τεράστιο εύρος αυτής της ομάδας. Μάλιστα, κάποιοι θα θυμούνται, ότι ο Λεωνίδας Κύρκος,  σε παρουσίαση βιβλίου νεοφιλελεύθερου-ακραιοκαπιταλιστή διαφωτιστή μας μίλησε για το μέγιστο ανόμημα του τότε μισητού αρχιεπίσκοπου Χριστόδουλου: ήταν, ότι άσκησε κριτική στον Διαφωτισμό. Και συμπλήρωσε με το μαργαριτάρι που θα έπρεπε να μας κάνει να ψυχανεμιστούμε, ότι η παίδευση του προσώπου αυτού είναι μάλλον άκρως χαμηλή: ότι “επιστρέψαμε στον Μεσαίωνα” (sic). Άλλοι, από την νεοφιλελεύθερη άκρα Δεξιά ως την ανανεωτική αριστερά και υποστηρικτές της Ντόρας Μπακογιάννη, θεωρούν, ότι οι “αντιδιαφωτιστές” είχαν κύρια γνωρίσματα αυτά τα οποία τα είδαμε στις φασιστικές ιδεολογίες. Βεβαίως, πρόκειται για την πλήρη αντιστροφή της κριτικής της σχολής της Φραγκούρτης του δυτικού μαρξισμού, που είδε στον φασισμό ακριβώς τον Διαφωτισμό, ή ένα νομοτελειακά εξελιγμένο Διαφωτισμό και “εργαλειακό ορθολογισμό”.

 

Ως “πολιτισμικό υπόστρωμα του καπιταλισμού”

 

Ο αστικός/δυτικός Διαφωτισμός δεν είναι ένας ούτε έχει μια μονοτροπία. Ακόμη, υπάρχουν διάφορες ποικιλίες Διαφωτιστών· δεν μπορούμε να συγκρίνουμε τον Βολταίρο με τον Ντενί Ντιντερό και τους Εγκυκλοπαιδιστές(στους οποίους ανήκε) ούτε μπορούμε να συγκρίνουμε τον Βολταίρο με τον Ρουσσώ, ο οποίος ήταν ένα μίγμα Διαφωτιστή και αντιδιαφωτιστή/Ρομαντικού. Γεγονός, όμως, δείχνει να είναι αυτό που είπε ο Ζακ Ελλύλ για τον αστό με μία λεπτή ειρωνεία, ότι “έχει πάρει στα σοβαρά τον Ρουσσώ, τους Εγκυκλοπαιδιστές και τους Οικονομολόγους.” Αυτό, νομίζω, ότι θα μπορέσουν να το αποδεχθούν και ορισμένοι (ή όλοι) οι ακραιφνείς υποστηρικτές του δυτικού Διαφωτισμού, πλην με κάποια εντιμότητα και όχι σκοπιμότητα. Με άλλα λόγια, οι σκοποί και τα γνωρίσματα του Διαφωτισμού συνδέονται στενά με την οικονομική ανάπτυξη και, ουσιαστικά, την αποδέσμευση της οικονομίας και των σκοπών της από αυτό που υπήρξε στην Δυτική Ευρώπη, δηλαδή την ασφυκτική και ανίερη εξουσία του “Κλήρου”. Οι Εγκυκλοπαιδιστές το τονίζουν αυτό ξεκάθαρα και εξ αρχής: η οικονομία πρέπει να είναι αυτόνομη και όχι εξαρτώμενη από την γαλλική “Εκκλησία”·ο δε Βολταίρος είναι ο ίδιος ένας περιώνυμος καπιταλιστής.

Μεγάλο ενδιαφέρον και επικαθοριστική σημασία παρουσιάζει, ότι η σχολή της Φραγκφούρτης, με βασικούς της συγγραφείς τον Χορκχάιμερ, Αντόρνο και Μαρκούζε(μπορούμε να επεκτείνουμε πολύ την λίστα με δευτερεύοντα ονόματα) και κύριο έργο(opus magnum) την “Διαλεκτική του Διαφωτισμού” , ασκεί κριτική στον Διαφωτισμό ως περίπου πολιτισμικό υπόστρωμα του καπιταλισμού. Ο Χορκχάιμερ θα μιλήσει στην “Έκλειψη του Λόγου” για την “ορθολογικότητα που είναι το υπόστρωμα της σύγχρονης βιομηχανικής κουλτούρας”, ενώ, από την άλλη, για το πώς η (δυτική) “Εκκλησία” διαδραμάτισε ρόλο διαφωτιστή, δηλαδή διαχωριστή της πίστης από την δεισιδαιμονία(αυτό που ευαγγελίστηκε ο Βολταίρος ακριβώς, με άλλα λόγια, διάκριση που χάθηκε βαθμιαία έπειτα) τους αιώνες πριν τον 18ο, ενώ βλέπει στην καταδίκη του Γαλιλαίου κ.α. μία επιστημολογική και όχι “θεολογική” διαμάχη. Στο “τέλος του Λόγου” μας μιλάει για το πώς θεμελιώδη στοιχεία του Ναζισμού βρίσκονται εν σπέρματι στον Διαφωτισμό, όπως η Ευγονική ή ο “αντισημιτισμός”. Η κριτική που γίνεται είναι συντριπτική, μάλλον αναπάντητη, και καταδεικνύει την νομοτελειακή φύση του περάσματος από τον Διαφωτισμό στον φασισμό· όπως δηλαδή το είπε και ο G. Therborn: “Ο φασισμός είναι η αλήθεια ολόκληρης της προσπάθειας του αστικού Διαφωτισμού από την εποχή του Βάκωνα να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά της προκατάληψης”.

Ο Γκαίτε, πρόδρομος του αντιδιαφωτισμού και του Ρομαντισμού

Είναι προφητικό αυτό που έγραψε ο Γκαίτε κάπου εναντίον του αστικού Διαφωτισμού, κινούμενος στο πνεύμα της τοτινής καθολικής αντίδρασης: “ο Λόγος γίνεται ανοησία/ γεννά μάστιγες” (=“Reason becomes nonsense/boons afflictions”). Το ίδιο και η σχολή της Φραγκφούρτης: “ο Λόγος γίνεται Μύθος”.

Πρόκειται για δεινή αλήθεια, για όσους μπορούν και θέλουν να κατανοήσουν εις τέλος… (συνεχίζεται)

 

* το αναφέρει ο Ernst Cassirer στο “Διαφωτισμός και θρησκεία”, εκδ. Έρασμος.

 

** αναφέρεται από τον Norman Hampson στο βιβλίο του “Ο διαφωτισμός” (εκδ. Παπαζήση),  στην εισαγωγή.

***

 

Βιβλιογραφία:

 

1) “Έκλειψη του Λόγου”, Μαξ Χορκχάιμερ, εκδ. Κριτική

 

2) “Το τέλος του Λόγου”, Μαξ Χορκχάιμερ, εκδ. Έρασμος

 

3) “Διαλεκτική του Διαφωτισμού”, Τέοντορ Αντόρνο-Μαξ Χορκχάιμερ, εκδ. Ύψιλον

 

4) “Εξέγερση και μελαγχολία: ο ρομαντισμός στους αντίποδες της νεωτερικότητας”, Michael Löwy- Robert Sayre, μτφ. Εναλλακτικές εκδόσεις

 

5) “The essential Drucker”, Πήτερ Ντράκερ, εκδ. HarperBusiness

 

6) “Διαφωτισμός και θρησκεία”, E. Cassirer, εκδ. Έρασμος

 

7) “Μεταμόρφωση του αστού”, Ζακ Ελλύλ, εκδ. Νησίδες

 

8 ) “Εθνισμός και Αριστερά”, Θ. Ζιάκας, εκδ. Πελεκάνος

 

9) “Οι εγκυκλοπαιδιστές”, Φίλιπ Μπλόμ, εκδ. Ωκεανίδα

 

10) “Ο διαφωτισμός: Μία αποτίμηση για τις παραδοχές, τις θέσεις και τις αξίες του”, Νόρμαν Χάμπσον, εκδ. Παπαζήση