O «λευκός χρυσός» των βουνών της Κέρτεζης

(Προδημοσιευμένο απόσπασμα από το υπό έκδοση σχετικό βιβλίο)

Ο νοτιοανατολικός οικισμός της Κέρτεζης, όπως φαίνεται από τη νότια πλαγιά στο «Κοκκινάδι». Φωτογραφία του Τάκη Δ. Τζένου, μέσα Σεπτέμβρη του 2017.

Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Α΄Το νερό και οι πολιτισμοί

Σίγουρα το νερό αποτελούσε και αποτελεί τον «λευκό χρυσό». Μάλιστα θεωρείται από πολλούς ειδικούς ότι στην επόμενη ιστορική περίοδο –και μετά τον «μαύρο χρυσό»- θα είναι η αιτία μεγάλων γεωπολιτικών ανακατάξεων.

Σύμφωνα με την προχριστιανική θεωρεία των τεσσάρων στοιχείων όλες οι ουσίες στη γη συντάσσονται από βασικά στοιχεία, τα εξής τέσσερα: τη φωτιά, το νερό, τον αέρα και τη γη. Ανεξάρτητα όμως από την απλοποιημένη και παλαιά αυτή θεωρία, είναι αλήθεια πως η βιολογική ζωή συντίθεται με την αλληλογονιμοποίηση αυτών των τεσσάρων υλικών ουσιών. Σε κάθε μάλιστα ζωϊκό ή φυτικό σώμα το νερό περιέχεται σε μεγάλο ποσοστό.

Στις τροφές υπάρχει σε μεγάλο ποσοστό. Το γάλα π.χ. περιέχει 87%, οι πατάτες 78%, τα αβγά 74%, τα λαχανικά και τα φρούτα μέχρι 93% νερό. Στο ανθρώπινο σώμα φτάνει στο 70% και στο αίμα 90%! Μερικές φορές είτε αντιδρά με μεγάλη μερίδα χημικών ουσιών, είτε είναι χημικό προϊόν στις λεγόμενες καύσεις. Προσκολλάται στο υγρό χώμα σε διάφορες χημικές ουσίες και σχηματίζει ένυδρες χημικές ενώσεις, κάποιες από τις οποίες είναι κρυσταλλικές…

Το νερό  στο πλανήτη «γη» «απαντάται και στις τρεις μορφές της «παγωμένης» ύλης: στερεή (πάγος, χιόνι), υγρή (νερό βουνών, πηγών, ποταμών, οροπεδίων, λιμνών, θαλασσών) και αέρια (υδρατμοί στην ατμόσφαιρα). Από πλευρά εναργειακή εκτιμώ ότι το νερό παίρνει αξία όταν εισχωρήσει και αποθηκευτεί τελικά μετά από χιονοπτώσεις και βροχοπτώσεις εντός των βουνών, εκτελώντας τον παγκόσμιο ομώνυμο κύκλο του με την απορρόφηση της ηλιακής ενέργειας στην επιφάνεια του πλανήτη. Οι πηγές ψηλά ή χαμηλά στα βουνά, τα ποτάμια που δημιουργούνται, αλλά και τα υπόγεια ύδατα στα οροπέδια αποτελούν τον κεντρικό πυλώνα της βιολογικής ζωής, που συνεπικουρείται βεβαίως από τον ήλιο, το χώμα και τον αέρα.

Το νερό, πρώτο απ’ όλες τις χημικές ουσίες, έλαβε σ’ όλους τους πολιτισμούς, όπως είναι αναμενόμενο, ιδιαίτερη και πολλαπλή αξία, τουλάχιστον όση ο ήλιος, ο αέρας και η στεριά (γη). Και η αξία αυτή αναφέρεται τόσο στη κυοφορία, εξέλιξη και διαιώνιση της βιολογικής, όσο και της πνευματικής – πολιτισμικής Ζωής. Το νερό επί πλέον είναι το βασικό συστατικό ιδρώτα, αίματος και δακρύων, όπως και της ζώσας ύλης.

Δεν είναι τυχαίο πως όλοι οι πολιτισμοί εξελίσσονται κυρίως στα βουνά, στις ευρύτερες όχθες των ποταμών και κατ’ επέκταση των λιμνών και θαλασσών. Γι αυτό μπήκε και μέσα σε κάθε ιερή έκφραση της πνευματικής ζωής και στην χριστιανική εκκλησιολογία (βάπτισμα, αγιασμός, κλπ). Θα μπορούσαμε μάλιστα να ισχυριστούμε βάσιμα πως όλο το μυστήριο της θείας οικονομίας ξεκινά από ένα ιστορικό τριπλό ραντεβού στον Ιορδάνη: Το ανθρώπινο πρόσωπο μέσα στο νερό που ρέει αφήνει στο ενεργό παρόν τα λύματα των αστοχιών της ζωής του παρελθόντος, ώστε να υποδεχτεί τη ροή των άκτιστων ενεργειών του πανταχού παρόντος θείου Πνεύματος. (Βλέπε άρθρο μου: «Η συνάντηση Ανθρώπου, Νερού και Πνεύματος στον Ιορδάνη ποταμό της ιστορίας». Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό του «Παγκόσμιου Ελληνισμού» «5+1», τ. 46, Χειμώνας 2009-2010. ).

Β΄Το κερτεζίτικο πρότυπο

Η σειρά των μελετών μου, με πρώτη αυτή που ακολουθεί, δεν φιλοδοξεί να αναδείξει ένα τοπικιστικό πάθος για το χωριό μου. Δεν φιλοδοξεί επίσης ούτε να αποτελέσει μια απλή λαογραφική μόνο προσπάθεια που έλλειπε, και μάλιστα μουσιακού τύπου. Έχει ως σκοπό να αναδείξει ένα υπόδειγμα ζωής σε ορεινή επαρχία με πολλά βουνά, κοιλάδες και οροπέδιο, με πολλές μεγάλες και μικρές πηγές. Έτσι μία μεγάλη αγροτοκτηνοτροφική κωμόπολη έχει ως «σήμα κατατεθέν» το υδρόβιο είναι της. Τα νερά της είναι και το υπόδειγμά της, όπου αποτέλεσε το μέσον της «από κάτω» προσπάθειας υπέρβασης της φτώχειας. Αυτή κορυφώθηκε στα μέσα του εικοστού αιώνα, παρότι δεν ήταν η πρώτη φορά, λόγω του υπερπληθυσμού της, των πολέμων, των οικονομικών κρίσεων και χρεών, των ιμπεριαλιστικών επιτηρήσεων…

Οι κερτεζίτες, διατηρώντας τα οικολογικά στοιχεία και της ελληνικής παράδοσης, αλλά και αξιοποιώντας τις ήπιες μορφές ενέργειας και τεχνικής, έστησαν για πολλές δεκαετίες ένα Μεγαλοχώρι και μάλιστα χωρίς η κυκλοφορία του χρήματος να αποτελεί βασικό πυλώνα «ανάπτυξης». Οι κεντρικές πολιτικές όμως, η υπερφορολόγηση και σε εκείνες τις περιόδους, η σχεδιασμένη εγκατάλλειψη της ορεινής επαρχίας στη μοίρα των μεγαλοαστικών πολιτικών, των μεταναστεύσεων και στην υποτέλεια στη Ευρώπη των ισχυρών ελίτ, έφεραν τελικά την παρακμή. Αυτές οι αιτίες και οι αφορμές μπαίνουν διάσπαρτα σ’ αυτή την προσπάθεια δια των υποδειγμάτων. Μερικά απ’ αυτά θα παρουσιαστούν και ερμηνευτούν σε επόμενους τόμους.

Το κερτεζίτικο αυτό πρότυπο ερχόταν σε ορισμένους τομείς από το απώτατο παρελθόν, είτε από την περίοδο της τουρκοκρατίας, είτε από τα μεταεπαναστατικά χρόνια (π. χ. αγροτική παραγωγή, κτηνοτροφία, αμπελουργία, νερόμυλοι, νεροτριβές, κεραμιδοκάμινα, ασβεστοκάμινα, σαγματοποιεία, καλαθολεκτική, σιδηρουργία, αργαλιοί, μοδίστρες, οικιακή μεταποίηση, κλπ). Η βάση όμως αυτής της κωμόπολης ήταν και είναι τα βουνά της και τα νερά τους. Ξαπλώνεται από τα ανατολικά όρη του Ερύμανθου και φτάνει στα δυτικά υπο-όρια του Χελμού. Έτσι τα νερά των πηγών από τα βάθη των βουνών της και του οροπεδίου της, με την υλή των χειμάρων, τον ήλιο της Πελοποννήσου μαζί με τον αέρα ενός σημαντικού υψομέτρου δημιούργησαν από την εποχή του Λίθου ένα ζωντανό κινούμενο Μεγαλοχώρι.

Γ΄Η ανάπτυξη του οικισμού της

Η τελευταία τοποθεσία του οικισμού της, σίγουρα από την εποχή της τουρκοκρατίας, έχει αναπτυχθεί γύρω από την μεγάλη διπλή πηγή του Κεφαλόβρυσου (Μεγάλο και Μικρό), στους νοτιοανατολικούς πρόποδες του βουνού «Κοκκινάδι», που αποτελεί την ανατολική απόληξη του μακρόστενου όρους «Αλογόραχη». Η περιοχή χαρακτηρίζεται και με άλλα βασικά μνημεία γύρω από την πηγή. Τα συν-αποτελούν ο εκεί γεροπλάτανος, η κατά περιόδους αναμορφούμενη πλατεία της, ο ναός του Αη Γιάννη (Γενέθλιο του Ιωάνννη του Προδρόμου), ο χαμηλωμένος «Πύργος του Λιάρου», δηλαδή το παλιό μεταβυζαντινό «Αρχοντικό του Φραντζή», και φυσικά ο αρχαιότατος «Νερόμυλος του Λιάρου» και «Λαφογιαναίων».

Όλα αυτά ανάμεσα και νότια του παραπόταμου «Λίθου» που έρχεται από τα έλατα του Ερύμανθου και την μεγάλη πηγή της Νερομάννας και βόρεια του καρβελοχείμαρρου «Ελά». Η ένωση των δύο, που αποτελεί και την αρχή του κερτεζίτικου Βουραϊκού, δημουργεί στους πρόποδες του Κοκκιναδιού περί το Κεφαλόβρυσο τον αρχικό πυρήνα της σημερινής Κέρτεζης. Το νεκροταφείο της κείται πολύ μακρυά από αυτό το «κέντρο», δυτικά από το «Λαγγάδι του Σαρδούνη». Αργότερα ο οικισμός επεκτάθηκε βόρεια του Βουραϊκού και σιγά σιγά επεκτάθηκε από κτηνοτρόφους και στα βόρεια του παραπόταμου «Λίθου», κυρίως από φερτούς κτηνοτρόφους και όχι μόνο.

Κατά μία θεωρία το χωριό πριν ήταν στην περιοχή περί τον σημερινό Αη Γιώργη, μεταξύ της περιοχής «Αη Θανάσης» μέχρι το «Καλαθάκι» στα βόρεια του Βουραϊκού και με αρκετό προσήλιο. Η σημερινή περιοχή ήταν δασώδης, κυρίως από καστανιές και πλατάνια. Θεωρείτο ότι υδρευόταν από την υπερκείμενη πηγή στον «Χριστό», ενώ χρησιμοποιούσε και το νερό του ποταμού που δεν στέρευε ποτέ. Έτσι ερμηνεύεται πρώτον ότι ο ναός του σημερινού Κοιμητηρίου αποτελούσε την κεντρική Εκκλησία επ’ ονόματι της «Κοίμησης της Θεοτόκου», όπου γύρω της είχε στηθεί και το νεκροταφείο. Και ταυτόχρονα δεύτερον έτσι ερμηνεύεται και η τοποθεσία του ιδιόμορφου και πρωτότυπου οικισμού των Αλωνιών στα ανατολικά της παλιάς αυτής θέσης του χωριού και στα βορειοδυτικά όρια του ανοικτού κάμπου της.

Υπάρχουν κι άλλες θεωρίες για παλιότερους οικισμούς (π.χ. αρχαία Κύναιθα).  Μία απ’ αυτές επιμένει ότι υπήρχε προχριστιανικός οικισμός στις σημερινές «Φυτιές», δυτικά του ενετικού κάστρου και βόρεια των πηγών της Ντεσμένας. Μία άλλη ότι ο οικισμός ήταν στα νοτιοδυτικά Εξάμπελα, ανατολικά της Αγίας Μαρίνας από τις πηγούλες της οποίας υδρευόταν, και νότια των πολυόματων πηγών του εκεί Κεφαλόβρυσου.

Η κεντρική πλατεία της σημερινής Κέρτεζης έχει μετρηθεί ότι έχει υψόμετρο 822 μέτρα. Επειδή όμως η σύνολη Κέρτεζη εκτείνεται κυρίως από τα δυτικά προς τα ανατολικά θα σημειώσουμε ακόμα κάποια υψομετρικά βασικά στοιχεία. Στα ανατολικά το υψόμετρο ξεκινά από τα 700 μέτρα (Καμάρες, Αρκίτες) και φτάνει στα 1000 μέτρα περίπου στα δυτικά («Αγιά Σωτήρω»), όπου και σταματούν οι αρδεύσιμες καλλιέργειες. Συνεχίζονταν όμως οι ξερικές μέχρι τα 1200 μέτρα (Χριστός, Αη Λιάς, Αη Μάμας, κλπ) με δημητριακά και έως τα 1500 μέτρα (Γολέμια, Καπρίβαινα, κλπ), με την θερινή κτηνοτροφία.

Για να δώσουμε ένα σημείο σύγκρισης να πούμε ότι το ξωκκλήσι της Πάνω Παναγιάς (Ζωοδόχος Πηγή) είναι κτισμένο στον εκεί ψηλότερο βράχο με υψόμετρο 936 μέτρων.

Δ΄ Οι λαογραφικές μελέτες μου

Αποφάσισα, μετά από τις πολλαπλές συζητήσεις, συνεντεύξεις και έρευνές μου να ξεκινήσω την σειρά των λαογραφικών (και όχι μόνο) μελετών μου για την Κέρτεζη από τα νερά της. Αυτά αποτελούν και την πραγματική αιτία της πάνω από δύο χιλιετίες ζωής της, έστω και με διαφορετικά κέντρα του οικισμού της.

Προσπαθήσαμε να πάρουμε όσο το δυνατόν περισσότερες αυθεντικές συνεντεύξεις, να εντάξουμε τις προσωπικές αναμνήσεις και ελάχιστες εμπειρίες, να περπατήσουμε και να φωτογραφήσουμε όσο γίνεται από κοντά τα εναπομείναντα κτίσματα. Σε κάθε θέμα δημοσιεύουμε τις πηγές των μαρτυριών από κατοίκους, τους οποίους και πάλι οφείλουμε να ευχαριστήσουμε δημοσίως για την καλοσύνη να συμμετάσχουν εγκάρδια στη μικρή αλλά ενδιαφέρουσα έρευνα και μελέτη ενός μάλιστα μη επιστημονικά  ειδικού στα ζητήματα αυτά.

Για τα τυχόν λάθη ή ατέλειες ζητάμε εκ των προτέρων την κατανόηση και ζητούμε να σταλούν παρατηρήσεις στο e-mail του συγγραφέα. Όσοι απόγονοι και κληρονόμοι διαθέτουν αυθεντικές φωτογραφίες των παλαιότερων εποχών πολύ ευχαρίστως να τις εντάξουμε στην μελέτη σε επόμενη έκδοση…

Ε΄ Ο μύθος της ύψωσης των νερών στα βουνά

Για να δώσω τέλος ένα σήμα για μια διαχρονική, μα και μη τοπικιστική εκδοχή για τα «νερά των βουνών», θα αναφέρω  ένα παράδειγμα με τον Πήγασο,  «…το φτερωτό άλογο της Ελληνικής Μυθολογίας…».

Η φωτογραφία αλιεύτηκε από το διαδύκτιο, στο ιστολόγιο «http://archaia-ellada.blogspot.gr» και στο άρθρο «Πήγασος: το φτερωτό άλογο της ελληνικής μυθολογίας».

Το ζεύγος – συσχέτηση του Πήγασου με τις Μούσες: «Όταν οι Μούσες διαγωνίζονταν κάποτε στο τραγούδι με τις κόρες του Πιέρου, στον ποταμό Ελικώνα, μόλις άρχισαν το τραγούδι οι Πιέριες κόρες όλα είχαν σκοτεινιάσει. Αμέσως μετά, όταν ήλθε η σειρά των Μουσών, όλα φαίνονταν σαν να σταμάτησαν, ο Ουρανός, η Θάλασσα, τα ποτάμια, για να ακούσουν τους εξαίσιους ύμνους, ο δε Ελικώνας άρχιζε να υψώνει τη κορυφή του προς τον ουρανό από χαρά και υπερηφάνεια μέχρι που τον σταμάτησε ο φτερωτός Πήγασος, με διαταγή του Ποσειδώνα, λακτίζοντάς τον με τις οπλές του. Από το λάκτισμα αυτό γεννήθηκε η πηγή του Ελικώνα, της οποίας τα νερά ενέπνεαν τις Μούσες, η καλούμενη και Ιπποκρήνη.… Γενικά ο Πήγασος συμβολίζει αλληγορικά το θαλάσσιο νέφος (θαλάσσιοι υδρατμοί – γιος του Ποσειδώνα), που μεταφέρει τους κεραυνούς (του Δία) και που γίνονται αντιληπτοί στις καταιγίδες.

Ειδικότερα, από τη παραπάνω 4^η μυθολογική παράδοση διαφαίνεται περίτρανα (με τα λακτίσματα του Πήγασου στον Ελικώνα), το τελευταίο στάδιο του κατακλυσμού,  όπου σταμάτησαν πλέον τα νερά να υποχωρούν και αντίθετα να υψώνονται οι κορυφές των βουνών (με εντολή του Ποσειδώνα) μέσα με πανηγυρισμό και νίκη των τεχνών (Μουσών)…». [http://el.wikipedia.org/wiki/].

* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη: Είναι πτυχ. θεολογίας και εργάζεται ως φυσικός στην β/βάθμια εκπ/ση. Είναι συμμέτοχος σε συνδικαλιστικές και πολιτισμικές συλλογικότητες. e–mail επικοινωνίας: pmkas2004@yahoo.gr.