Ο ανταγωνισμός στην εκπαίδευση του σήμερα*
Του Αντώνη Ναξάκη**
Το ερώτημα τέθηκε: γιατί τα παιδιά λοιπόν μαζικά στρέφονται στο ντόπινγκ; Νομίζω ότι είναι δύσκολο να απαντηθεί, ούτε εγώ θα μπορέσω φυσικά να το απαντήσω, απλώς ίσως μπορέσω να φωτίσω κάποιες άλλες πλευρές. Πάντως οι απαντήσεις είναι ήδη φαλκιδεμένες από τα στατιστικά στοιχεία που έδωσε ο προηγούμενος ομιλητής. Όταν υπάρχουν τόσο μεγάλα ποσοστά παιδιών που απαντούν «δεν με ενδιαφέρει αν με πιάσουν ή δεν με πιάσουν, αρκεί να γίνω ο πρώτος», τα πράγματα όπως καταλαβαίνετε έχουν γίνει πάρα πολύ δύσκολα.
Το θέμα για το οποίο θα ήθελα να πω δυο λόγια, είναι ο ανταγωνισμός μέσα στο σχολείο. Κάνοντας όμως μια αρχική διαπίστωση. Όλοι εμείς που είμαστε εδώ έχουμε ζήσει ένα σχολείο που είχε και αυτό ανταγωνισμό. Βέβαια, όσο πιο παλιοί είμαστε, τόσο μέσα σε αυτό το σχολείο είχαμε δει και άλλα στοιχεία εκτός από τον ανταγωνισμό. Είχαμε δει στοιχεία αλληλεγγύης, είχαμε δει στοιχεία συνεργατικότητας. Τώρα πλέον νομίζω ότι αυτά τα στοιχεία έχουν εξαλειφθεί.
Εκείνο για το οποίο θα ήθελα περισσότερο να μιλήσουμε και να δούμε λίγο πιο βαθιά, είναι αυτό που όλοι παρατηρούμε, ότι το σημερινό σχολείο αλλάζει. Και αλλάζει δραματικά, γίνεται άλλο, εντελώς διαφορετικό σταδιακά από αυτό που εμείς οι παλιότεροι ζήσαμε. Γιατί, είναι το μεγάλο ερώτημα. Αυτό που θέλω να αναπτύξω, είναι ότι το καινούργιο σχολείο που προετοιμάζεται, που σιγά-σιγά διαμορφώνεται, που κάτω από τα πόδια μας περνάει και γίνεται πράξη, είναι ένα σχολείο που θέλει να υπηρετήσει την αναπαραγωγή ενός νέου τύπου ανθρώπου. Ριζικά διαφορετικού από αυτό που ξέρουμε.
Μιλάμε για έναν άνθρωπο που εκπαιδεύεται να ξεχάσει κάθε είδους αγαθό δημόσιο, δωρεάν και για όλους. Να μάθει πως όλα πρέπει να τα αγοράζει, πως όλα είναι εμπορεύματα, παιδεία, υγεία, ασφάλιση, υπάρχουν μόνο ως εμπορεύματα. Ακόμα και τα όνειρα, οι φαντασιώσεις, η αλληλεγγύη, ο οίκτος, η τύχη, όλα αυτά έχουν μετατραπεί σε νέο είδος, σε νέου τύπου εμπορεύματα. Βεβαίως, θέλω να πω και για τα εμπορεύματα τα οποία κατευθύνονται στο να αλλάξουν τα αποτελέσματα της φύσης και στον άνθρωπο και σε όλη τη φύση. Τα επαγγέλματα του σώματος έχουν γίνει τα κατ' εξοχήν επαγγέλματα της εποχής μας και από ότι φαίνεται το μέλλον είναι σκοτεινό.
Ένας τέτοιος λοιπόν άνθρωπος, που μαθαίνει να τα αγοράζει όλα, πρέπει να μάθει να τα πουλάει κιόλας. Όχι απλώς να τα πουλάει. Κάθε στιγμή μέσα στον χρόνο πρέπει να έχει αυτή την ιδιότητα. Για τον σημερινό άνθρωπο και τον αυριανό εργαζόμενο, δεν μπορεί να υπάρχει ελεύθερος χρόνος, πρέπει να είναι έτοιμος ανά πάσα στιγμή να πουλήσει τις δεξιότητες του και πρέπει ταυτόχρονα κάθε στιγμή να τις ανανεώνει, να βρίσκει τρόπους να τις συμπληρώνει, να τις κάνει ελκυστικές για έναν εργοδότη που πιθανώς να τον ζητήσει στη δουλειά του.
Επομένως ένας τέτοιος άνθρωπος πρέπει να ξεχάσει την μόνιμη και σταθερή εργασία και τον ελεύθερο χρόνο. Ελεύθερος χρόνος υπάρχει σήμερα μόνον για τους ανέργους. Όλοι οι υπόλοιποι πρέπει ανά πάσα στιγμή στο μυαλό τους να έχουν την ανανέωση των προσόντων τους και την δυνατότητά τους να βρεθεί ένας εργοδότης για να τους δώσει δουλειά.
Επομένως οι νέες δεξιότητες πρέπει να έχουν, και οι νέες γνώσεις στο σχολείο του σήμερα, αποκλειστικά σχέση με την αγορά εργασίας, να μην έχουν απολύτως με τίποτα άλλο σχέση, παρά μόνο με αυτήν την αγορά που ανά πάσα στιγμή «επιζητά» να μας χρησιμοποιήσει. Ένας τέτοιος λοιπόν άνθρωπος, που δεν θεωρεί τίποτα δωρεάν και κοινό για όλους, που αντιλαμβάνεται τα πάντα ως εμπορεύματα, ακόμα και τον ίδιο του τον εαυτό, καταλαβαίνετε πως θεωρεί όλους τους άλλους ανταγωνιστές του.
Είναι υποχρεωμένος να γίνει ο καλύτερος σπρίντερ στον αγώνα δρόμου, για την απόκτηση εκείνων των γνωστικών προσόντων που θα του δίνουν προτεραιότητα σε σχέση με τους ανταγωνιστές του. Μια τέτοια διαδικασία έχει βεβαίως ακόμα βαθύτερες συνέπειες. Το κυνήγι για αγοραίες γνώσεις και πληροφορίες που ο καθένας μας πρέπει να μάθει να τις αποβάλει τόσο γρήγορα, όσο γρήγορα τις προλαμβάνει. Διότι όπως ξέρετε οι τεχνολογίες αλλάζουν, τα δεδομένα αλλάζουν, επομένως η ιδιότητα της άμεσης πρόσληψης και αποβολής των αχρήστων πρέπει να γίνει καθοριστική για όλους, οδηγεί τα εκπαιδευτικά συστήματα σε γνώσεις εφήμερες και επιφανειακές.
Το κυριότερο όμως είναι πως η όλη διαδικασία αποκλείει την ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας και κυρίως οδηγεί τον άνθρωπο σε αδυναμία να εμβαθύνει στα μεγάλα ερωτήματα: τι είναι αλήθεια, τι ελευθερία και τι εν τέλει είναι και ποιος ο σκοπός της ίδιας της ζωής; Το σχολείο σήμερα δεν βοηθάει τα παιδιά να σκέφτονται, αλλά τα εκπαιδεύει με έναν ξέφρενο ρυθμό στην εκμάθηση τεχνικών. Όμως αυτό κυρίως πλήττει τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα. Σε αυτό θα ήθελα να δώσω περισσότερες εξηγήσεις.
Σήμερα γνωρίζουμε πως οι κυριότεροι παράγοντες που καθορίζουν την μαθησιακή ικανότητα – δυνατότητα ενός νέου είναι:
α. Το μορφωτικό κεφάλαιο που μεταφέρει, κυρίως από την οικογένειά του και τον άμεσο κοινωνικό του περίγυρο, πριν πάει καλά-καλά καν στο σχολείο. Αυτός είναι ο κυριότερος, ο πιο σπουδαίος παράγοντας απ' όλους. Όλες οι έρευνες αυτό δείχνουν.
β. Οι ταξικές βεβαίως και κοινωνικές διαφορές, δηλαδή το αν προέρχεται ή όχι το παιδί από τα φτωχά στρώματα του χωριού και της πόλης.
γ). Οι διαφορές χωριού και πόλης, οι χωροταξικές διαφορές.
δ). Οι γλωσσικές διαφορές. Όπως ξέρετε το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει την γλώσσα των Αθηνών και αυτό παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην μαθησιακή πορεία ενός νέου.
ε). Το περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων του εκπαιδευτικού συστήματος.
Ισχυρίζομαι πως συνειδητά αυτοί που προωθούν τις αλλαγές στο περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων, θέλουν να πλήξουν τα παιδιά από τα φτωχότερα στρώματα. Γιατί ο μόνος τρόπος για να αναπτύξουν αυτά τα παιδιά την κριτική τους ικανότητα και να ξεπεράσουν τα προηγούμενα που είπα, τις διαφορές τις προηγούμενες, έστω και να κάνουν μια προσπάθεια ξεπεράσματος, έχει να κάνει με το πόσο το περιεχόμενο των γνώσεων και ο δάσκαλος θα τα βοηθήσει. Αυτά τα δύο στοιχεία είναι οι μόνοι παράγοντες που μπορούν να βοηθήσουν.
Όμως κριτική ικανότητα, φίλοι και φίλες, χωρίς την πρακτική αριθμητική στο δημοτικό και τη γεωμετρία, νομίζετε πως μπορεί να αποκτηθεί; Είναι δυνατόν να παρακολουθούμε τα βιβλία στο δημοτικό και να μην αντιδρά κανένας; Τα τρία κύρια βάθρα, η πρακτική αριθμητική, η γεωμετρία και η γλώσσα έχουνε γίνει τεχνοκρατικά βελάκια στα βιβλία του δημοτικού, που πάνε στις διάφορες κατευθύνσεις, δηλαδή στο πουθενά.
Ξέρετε με αυτή τη μεταρρύθμιση του ογδόντα δύο, που δεν είναι καθόλου πρόσφατη, έγινε η μεγαλύτερη και η σημαντικότερη καταστροφή της δυνατότητας, ιδιαίτερα των φτωχών, να αποκτήσουν κριτική ικανότητα και να πλησιάσουν τους υπόλοιπους, γιατί άλλοι τα είχαν από πριν, ενώ αυτοί δεν τα είχαν. Δεν εξαιρώ τον δάσκαλο, αλλά δεν νομίζω ότι είναι το θέμα μας αυτή τη στιγμή. Βεβαίως ο δάσκαλος είναι ο επόμενος βασικός παράγοντας.
Επομένως το σημερινό σχολείο μεταβάλλεται ακόμα περισσότερο σε σχολείο του απόλυτου ατομικού ανταγωνισμού και μάλιστα με τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα σε όλο και πιο δυσμενή θέση. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες έρχεται το θέαμα και το θεαματικό να επιβάλει πραγματική παιδεία στη νεολαία. Να γίνω ο πρώτος. Γιατί να γίνω ο πρώτος; Για να αποκτήσω όλα αυτά που βλέπω στην τηλεόραση. Γι' αυτό θα γίνω ο πρώτος. Το θέαμα επιβάλει ανάγκες, συμπεριφορές, φαντασιώσεις, πρότυπα και επιδιώξεις. Έτσι λοιπόν ο νέος, απελπιστικά μόνος, σε ένα τρομακτικό ανταγωνισμό με όλους.
Πρώτη φορά αυτή τη στιγμή στα πανεπιστήμια συμβαίνει το πρωτοφανέρωτο, δεν υπάρχει αντιγραφή, ξέρετε γιατί; Διότι δεν λέει ο ένας στον άλλον, μόνο αν γίνει με άλλο τρόπο η αντιγραφή, αυτό είναι πρωτάκουστο, δεν λέει ο ένας στον άλλον, τι γίνεται ακόμα κι ο φίλος με τον φίλο. Έχω δύο παιδιά στο Πολυτεχνείο και ξέρω τι γίνεται αυτή τη στιγμή. Έτσι λοιπόν ο νέος απελπιστικά μόνος, σε ανταγωνισμό με όλους, ευρισκόμενος σε αδυναμία να ακολουθήσει τους ρυθμούς εκμάθησης τεχνικών και γνώσεων πληροφοριών, ανάλογα με τον στόμα από τον οποίο προέρχεται, οδηγείται τελικά στο ντόπινγκ στα καλλιστεία και τα λοιπά. Ψάχνει να βρει έναν τρόπο ύπαρξης πως θα υπάρξει αυτός, αφού δεν μπορεί να ακολουθήσει τον δρόμο των άλλων πρέπει να βρει διάφορους τρόπους ύπαρξης.
Τέλος θα ήθελα να υπογραμμίσω πως αυτή η κατάσταση οδηγεί το σύνολο της νεολαίας, ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου, σε ψυχικά και σωματικά προβλήματα. Σε λίγο θα γίνουμε μια κοινωνία των ψυχολόγων, διότι όταν μόνος σου πρέπει να συγκρουστείς με όλους και με όλα, δεν υπάρχει τίποτα το συλλογικό, το κοινό, το συνεργατικό, το ομαδικό, το συλλογικό, ακόμα και μέσα στο συλλογικό, και σε όλα τα αθλήματα και τα συλλογικά ακόμα έχουν γίνει ατομικά. Πως θα αντέξεις;
Και τέλος ήθελα με μια λέξη να πω τον τελικό σκοπό αυτής της απόλυτης εξατομίκευσης. Έχω την εντύπωση ότι αυτή η απόλυτη εξατομίκευση που προωθείται στην κοινωνία μας αναπαράγεται και προωθείται και μέσω των εκπαιδευτικών συστημάτων. Και όσο θα δείτε να αλλάζει το εκπαιδευτικό σύστημα, τόσο πιο έντονα θα αναπαράγει αυτές τις συνθήκες. Νομίζω ότι έχει να κάνει με την καταστροφή των συλλογικών αντιπάλων, των «εχόντων και των κατεχόντων».
Διότι βεβαίως, όταν ο καθένας, βιωματικά πλέον, ανταγωνίζεται τους πάντες και τα πάντα πως θα συγκρουστεί με αυτόν που πραγματικά έχει την εξουσία και με αυτόν που πραγματικά κατέχει τα πάντα; Είναι αδύνατον. Επομένως υπάρχει ένας βαθύτερος σκοπός αυτής της απόλυτης εξατομίκευσης και ένας βαθύτερος λόγος που τα εκπαιδευτικά συστήματα μεταβάλλονται για να την υπηρετήσουν.
Δεν έχω λύσεις. Οι λύσεις μόνον συλλογικά μπορούν να εμφανιστούν. Πάντως, αν δεν υπάρξουν συλλογικές δράσεις με αποτελέσματα, εάν οι άνθρωποι δεν ξαναμάθουν ότι μπορούν και να παράγουν ακόμα συλλογικά και να ζουν με διαδικασίες που γίνονται συλλογικά και έχουν και συλλογικά αποτελέσματα, νομίζω ότι τα πράγματα θα είναι πολύ δύσκολα στα επόμενα χρόνια.
Ευχαριστώ.
* Αποτελεί την 3η εισήγηση στην εκδήλωση: «Η φαρμακοδιέγερση (ντόπινγκ) στις μικρές ηλικίες και στις τοπικές κοινωνίες», που πραγματοποιήθηκε στις 20-04-2005, Γυμν. Οβρυάς από το Σύλλογο Πρόληψης Ενημέρωσης Κατά Εξαρτησιογόνων Ουσιών (ΣΠΕΚΕΟ).
** Εκπαιδευτικός. Τότε ήταν γραμματέας της Α΄ ΕΛΜΕ Αχαΐας
