Τα νερά της Κέρτεζης – Μέρος ΙΙΙ: Τα συστήματα άρδευσης
Ποικίλες παρεμβολές και θεσμοί της παραδοσιακής άρδευσης στην Κέρτεζη – Ενότητα 3η
Ο μεσαίος και ανοικτός ανατολικός κάμπος της Κέρτεζης όπως φαίνεται από το ξωκκλήσι της Πάνω Παναγιάς. Παρατηρούμε καθαρά τα όρια του ενδιάμεσου και αυτά του ανατολικού μεγάλου ανοικτού κάμπου, ανάμεσα σε Κέρτεζη, Καλλιφώνιο, Λαγοβούνι, Κραστικούς και περίπου Σκεπαστό. Έχουμε σημειώσει τα γύρω βουνά, τον ξηρό ενδιάμεσο ξηρο Βουραϊκό, όπως και τον Χελμό στο ανατολικό βάθος. Σημειώσαμε επίσης τις θέσεις πέντε πηγών, των δίδυμων γεωτρήσεων, την περιοχή του ΒΑ αναδασμού. Βλέπουμε ανατολικά στις 22-08-2010! [Για να δείτε καθαρά κάντε δεξί κλικ να μεγαλώσει η εικόνα].
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Συνέχεια από το: Τεχνικές της παραδοσιακής άρδευσης στην Κέρτεζη– Ενότητα 2η
Ι) Εισαγωγικά
Αν το βασικό κλασσικό σύστημα άρδευσης κήπων και χωραφιών στην Κέρτεζη ήταν από αρχαιοτάτων χρόνων με βάση το δύκτιο των νεραυλάκων, αυτό δεν σημαίνει ούτε ότι δεν υπήρχαν σε μικρότερη κλίμακα εναλλακτικές μορφές άρδευσης, ούτε ότι δεν υπήρξε κάποιος εκσυχρονισμός (φυσιολογικός ή άναρχος). Οι εναλλακτικές μορφές άρδευσης ήταν τα πηγάδια και οι στέρνες, αλλά σε επιλεγμένα μέρη. Μια παρεμβολή στο κλασσικό σύστημα άρδευσης αποτελούσε η θέση των μύλων και μυλαυλάκων που είχαν ενταχθεί με τέχνη και κανόνες.
Αργότερα προστέθηκαν οι δίδυμες γεωτρήσεις του Τ.Ο.Ε.Β. (Τοπικός Οργανισμός Εγγύων Βελτιώσεων) της Κέρτεζης. Άναρχα ή μη άνοιξαν και ιδιωτικές γεωτρήσεις, όπου κάποιες απ’ αυτές έχουν νομιμοποιηθεί και κάποιες έχουν κλείσει. Στο τέλος της περιόδου αυτής σταμάτησε σταδιακά και ο θεσμός των «νεροπούλων»/υδρονομέων, οι οποίοι παραδοσιακά ανήκαν στην Κοινότητα και αργότερα στον Τ.Ο.Ε.Β..
Η μεγάλη τομή έγινε προς το τέλος της δεκαετίας του 1980 όπου η κυριαρχία της (Ε.Ο.Κ./Ε.Ε.), η εσωτερική μετανάστευση και ο μερικός αναδασμός με το ολοκληρωμένο σύστημα άρδευσης. Σ’ αυτό εισήχθη το σύστημα του υπόγειου σωληνωτού δικτύου άρδευσης που έχει καταλήξει στις τεχνητές βροχές και τα σταγονίδια. Στοιχεία αυτού του είδους ποτίσματος, αλλά όχι οργανωμένου, παρατηρούνται σε χωράφια και κήπους.
ΙΙ) Και πηγάδια στο σύστημα
Κάποιες οικογένειες που δεν είχαν τα απαραίτητα αρδεύσιμα χωράφια και τις δύο περιόδους ώστε να έχουν την αναγκαία για επιβίωση συγκομιδή, ειδικά όταν είχαν ξερικά για δημητριακά και έμεναν χέρσα τα «παράσκαλα» (μη αρδεύσιμη χρονιά) εφεύραν τα πηγάδια μετά τον Β΄παγκόσμιο πόλεμο. Αυτά τα έσκαψαν σε περιοχές με μεγάλη πιθανότητα υπόγειων νερών σε μικρό βάθος, δηλαδη ανατολικά από τον σαβανίτικο παραπόταμο («Πλατανάκια»).
Πηγάδι Αναστ. Γ. Λεχουρίτη στην Αγρομηλιά. Βλέπουμε ΒΔ τον Οκτώβρη του 2016. Βρίσκεται περιφραγμενο με συρματόπλεγμα πάνω στο οποίο έχουν αναρριχηθεί. Δίπλα ο οικίσκος για την μηχανή του.
Μερικά απέτυχαν και έμειναν σκαμένα για πολλά χρόνια, όπως αυτό του παππού μου (+1967) Παναγιώτη Γεωργ. Μπούρδαλα στις Λίμνες (χώθηκε). Πάντως αξίζει να πούμε ότι λόγω του μειωμένου ρόλου των γρανών έπαιξε ρόλο αποστράγγισης!
Η θέση ενός αποτυχημένου πηγαδιού. Είμαστε στις Λίμνες, στα Μπουρδαλέϊκα χωράφια, στη ΒΔ γωνία. Χώθηκε πάλι πριν μια εικοσαετία. Είχε νερό μόνο την Άνοιξη. Η φωτογραφία είναι του Οκτώβρη 2016 και βλέπουμε ΝΔ.
Άλλα πέτυχαν λίγο νερό, όπως του Χρήστου Χασαπόπουλου/«Κοτσολή» στου Καψιώτη, κοντά στη γράνα (σώζεται) και του (+) Σπύρου Τσιρίκου/«Σκουλαρίκα» στην Αγρομηλιά (χώθηκε τέλη δεκαετίας 1980 στον αναδασμό) και λειτουργούσαν ως μαγγανοπήγαδα. Περισσότερα εδώ: ΙV) Τα μαγγανοπήγαδα.
Το μαγγανοπήγαδο του «Κοτσολή». Ακόμα δεν είναι σε επαναλειτουργία. Βλέπουμε Δ ΒΔ τον Αύγουστο του 2015.
Κάποια άλλα πέτυχαν για ένα διάστημα και λειτουργούσαν στην αρχή με βενζινομηχανές και κάποια αργότερα με πετρελαιομηχανές, όπως του (+) Καψιώτη πριν το Κιόσι (ανακατασκευάστηκε η αποθήκη από τον Παν. Καψιώτη).
Το πηγάδι του Αναστασίου Γ. Λεχουρίτη βάθους 5,5 μέτρων και πλάτους 1 μ. σώζεται μαζί με τον οικίσκο, το οποίο είναι περιφραγμένο με συρματόλεγμα για λόγους ασφαλείας). Λειτουργούσε από το 1952 έως το 1975 με βενζινομηχανή. Ομοίως σώζεται αυτό των κληρονόμων του (+) Σπήλιου Κόντη που πρωτολειτούργησε μετά το 1951 στις Βαρές, στην αρχή με βενζινομηχανή και από το 1952 με πετρελαιομηχανή, βάθους 3μ. Άρδευε 10 στρ.. Λειτουργεί ακόμα, αλλά με ηλ. ενέργεια και για πολλά ενοικιαζόμενα χωράφια.
Υπήρχαν ακόμα: στις μέσα Βαρές του «Σκουλαρίκα» από το 1951 βάθους 2,5 μ. και πότιζε με βενζινομηχανή 4 στρ.. Τα δύο «Καραμουζέϊκα» στην Αγρομηλιά από το 1953 κι άρδευαν από 4 στρ. το καθένα και λειτουργούσαν με πετρελαιομηχανές.
Στα Γκομινάκια πηγάδι του Αλέκου Λυκάκη/«Γκλαβά» που άρδευε το περιφραγμένο δεντροπερίβολο των 3 στρ. και βάθους 3 μ. Και αυτό αντλούσε με βενζινομηχανή. Ο ίδιος είχε και 2ο πηγάδι στο έτερο περιφραγμένο δεντροπερίβολο στου Γραμματικού το Σπίτι από το 1953.
Ο Χρήστος Δημ. Αντωνόπουλος/«Νταραλέξης» είχε πηγάδι δυτικά της Σκαμνιάς από το 1950 και λειτουργούσε με πετρελαιομηχανή.
Υπήρχαν και κάποια ακόμα χωρίς μηχανές, όπως του (+) Θεόδωρου Τσιρίκου/ «Σκουλαρίκα», στις Βαρές και του (+) Παν. Γ. Μπούρδαλα στις Λίμνες που έπαιζαν ρόλο αποστράγγισης του υπόλοιπου χωραφιού μέχρι να χωθούν οριστικά. Αναφέρονται ακόμα των Χρήστου Ανδρ. Ανδριόπουλου/«Χαντάμη» και Παναγιώτη Ανδρ. Σταθόπουλου/«Ηρακλή».
Αξίζει να σημειώσουμε το ιδιόμορφο πηγάδι του (+) Κώστα Παπλά/ «Κοζιώκα» στην δυτική Σουρουβιά με τις υπόγειες σκάλες και τον οικίσκο-αποθήκη πάνω απ’ αυτό. Αντλούσε νερό με πετρελαιομηχανή για τριάντα χρόνια (σταμάτησε περί το 2000).
Στην πρόσφατη φωτογραφία (Ιούλιος 2017 βλέποντας ΒΔ) διακρίνεται καταμεσίς της βόρειας Σουρουβιάς…
Και εδώ η ιδιόμορφη σκάλα προς το πηγάδι… Βλέπουμε δυτικά τον Ιούλιο του 2017.
ΙΙΙ) Μια παρεμβολή από στέρνες
ι) Τι είναι οι στέρνες;
Σε δύο περιοχές της Κέρτεζης το νερό που έφτανε για άρδευση ήταν πολύ λίγο. Έτσι κατ’ εξαίρεση εφαρμόστηκε το σύστημα της άρδευσης με νερό από στέρνες. Κατσκευάζονταν με κτίσιμο πέτρας και ασβέστη (συνήθως) σε διάφορα κλειστά σχήματα και άνοιγμα μόνο στο πάνω μέρος.
Οι στέρνες είναι αποθήκες σημαντικής ποσότητας νερού με κάνουλα – άνοιγμα στο κάτω μέρος που είναι κλειστή όσο γεμίζει και ανοίγει όταν γεμίσει (συνήθως πλήρως) η στέρνα. Έτσι η παροχή από το άνοιγμα είναι σημαντική και έχει υπολογιστεί να δίνει ένα ικανοποιητικό αυλάκι νερού για να γίνει κανονικά η άρδευση.
ιι) Οι στέρνες στην Κέρτεζη.
Στέρνες έχουμε λοιπόν σε μιά ομάδα λίγων κήπων που συνορεύουν βόρεια με τον κεντρικό δρόμο από του Μπίκου (αρχή αγοράς) μέχρι τα Νταραλεξέϊκα σπίτια (ανατολικά από τη γέφυρα στου Σαρδούνη το Λαγγάδι). Έπαιρναν και παίρνουν νερό από τις συνεχώς ανοικτές βρύσες που έχουν κτιστεί δυτικά τους στον κεντρικό δρόμο, ώστε να μπορεί να κυλά το νερό λόγω υψομετρικής διαφοράς. Οι βρύσες αυτές είναι τρεις (Μπίκου, Αη Δημήτρη, Αη Θανάση).
Μερικές απ’ αυτές έχουν καταστραφεί λόγω οικοδομών ή έχουν χωθεί. Έχω εντοπίσει πέντε τέτοιες πέτρινες στέρνες (Τζένου, 2 Κοζιώκα, 2 Νταραλεξέων).
Η στέρνα Χρήστου Δημ. Αντωνόπουλου που είναι ακόμα σε λειτουργία και με ευχάριστο συνδιασμό λαχανόκηπου και ανθόκηπου. Βλέπουμε βόρεια την Κυριακή 09-07-2017. Πίσω το κλειστό δημοτικό μας σχολείο σε αντίθεση, ως τόπος θλίψης… Μπροστά μας του «Σαρδούνη το Λαγγάδι».
Χωμένη επίσης είναι η στέρνα νότια της κατεστραμένης βρύσης μεταξύ της οικίας της «Γιαλίστραινας» και της οικίας κληρονόμων (+) Χαρίλαου Κούρτη/«Κατσενάκη», δηλαδή της πρώην οικίας του Δημάρχου Καλλιφωνίας (τέλος 19ου αι.) με έδρα την Κέρτεζη, Παν. Σαρδούνη. Η βρύση αυτή και η στέρνα είναι κατ’ εξαίρεση πάνω από τον κεντρικό δρόμο.
Στέρνα και μάλιστα πολύ μεγάλη έχουμε νότια της πηγής της Αγίας Μαρίνας για την άρδευση περίπου 10 στρεμμάτων της περιοχής.
Η τεράστια ακαθάριστη στέρνα της Αγίας Μαρίνας. Βλέπουμε ΝΑ τον Απρίλη του 2017. Γεμίζει κυρίως με την ΝΑ πηγούλα και αρδεύει τα 10 περ. στρ.
Σημείωση: Η στέρνα στη Βρωμόβρυση (ονομασία από κερτεζίτες) ή του «Κινούλη η βρύση» (ονομασία από σαββανίτες) στα όρια του κερτεζίτικου και σαββανίτικου κάμπου ΝΑ του κεντρικού σαββανίτικου δρόμου στη δυτική Ντεσμένα δεν είναι κερτεζίτικη. Ανήκει σε ιδιοκτησία Κόσκορη (σαββανίτης) και έχει δικαίωμα άρδευσης μόνο σε δική του ιδιοκτησία.
Η ιδιόκτητη στέρνα «Κόσκορη» παρατημένη στη Βρωμόβρυση ή του «Κινούλη η Βρύση» στα όρια κερτεζίτικου και σαββανίτικου κάμπου δυτικά της Ντεσμένας. Βλέπουμε ΝΔ τον Απρίλη του 2017.
ιιι) Οδοιπορικό στις στέρνες κάτω από τον κεντρικό δρόμο ανατολικά της αγοράς.
Κάνοντας ένα οδοιπορικό στα ανατολικά της Κέρτεζης για την άρδευση των των κήπων κάτω κυρίως από τον κεντρικό δρόμο συναντάμε ακόμα κάποιες στέρνες μπαίνοντας από τα ανατολικά προς το κέντρο του οικισμού:
Η πιο … ανατολική στέρνα στον οικσιμό της Κέρτεζης. Πρόκειται για πέτρινη στέρνα (όπως όλες οι παραδοσιακές στην Κέρτεζη) κτισμένες όπως οι πέτρινοι τοίχοι της εποχής. Βρίσκεται σε αρκετά καλή κατάσταση αν και έχει να αρδεύει δεκαετίες τον παλαιό κήπο του «Κοκκινομάτη»/κληρονόμων (+) Αλέκου Αντωνόπουλου. Βρίσκεται ακριβώς κάρω από το δρόμο στα ΝΑ του προαυλίου του Δημοτικού Σχολείου. Έπαιρνε δικαιωματικά νερό εναλλάξ με την επόμενη από την βρύση στο Αη Θανάση. Βλέπουμε νότια τον Ιούλιο του 2016.
Η προηγούμενη στέρνα του Χρήστου Δημ. Αντωνόπουλου σε εποχή που διακρίνεται καθαρά. Παρατηρούμε ότι διατηρείται σε άριστη κατάσταση, αφού μέχρι τις μέρες μας καλλιεργείται μ αυτή ο κήπος. Παίρνει πλεόν μόνη αυτή νερό από την βρύση στον Αη Θανάση. Βλέπουμε βορειοανατολικά τον Απρίλιο του 2016.
Η στέρνα των κληρονόμων (+) Χρήστου Κοζιώκα/ «Μάλλιου», όπως την βλέπουμε νότια τον Ιούλιο του 2016, ανοίγοντας τις αμπελίνες από τον κεντρικό δρόμο. Έπαιρνε νερό από την βρύση στο Αη Δημήτρη εναλλάξ με άλλες δύο. Την ανατολική του (+) Σπύρου Ανδρ. Χασαπόπουλου/ «Σμπίγου» που πλέον καταστράφηκε από ανέγερση οικοδομής στην ΒΑ γωνία του δρόμου για «Καλογερικό μύλο» και την δυτική -που είσως υπάρχει του παρατημένου σπιτιού και οικίας του «Βαγγελάκου» Λιακόπουλου (;).
Η χωμένη και μάλλον μη κατεστραμένη πέτρινη στέρνα των κληρονόμων του (+) Αναστασίου Βασ. Τριπολιτσιώτη στην βόρεια γωνία του τριγωνικού παλαιού κήπου που βλέπουμε πνογμένου στα χόρτα. Η θέση της είναι στα υπερυχωμένα χόρτα λόγω μπάζων δεξιά ΝΔ από την αυλόπορτα των κληρονόμων (+) χαρίλαου Κούρτη/«Κατσενάκη». Έπαιρνε νερό πριν μια πεντηκονταετία από τη κατεστραμένη βρύση βόρεια της εν λόγω αυλόπορτας και έναντι της οικίας της «Γιαλίστραινας». Βλέπουμε βορειανατολικά τον Ιούλιο του 2017.
Τοποθετημένη πάνω στην παλαιά και χωμένη στέρνα συνθετική μεγάλη κάδη από την οποία μπορεί να αρδεύεται ο κήπος του Γεωργίου Παν. Λαφογιάννη. Έπαιρνε εναλλάξ νερό με την στέρνα των κληρονόμων του (+) Ανδρέα Λαφογιάννη στα ανατολικά της, όπως και κάποιες στα δυτικά της από τη βρύση στου «Μπίκου». Διακρίνεται σε κοντινό πλάνω η νότια άκρη του κεντρικού δρόμου απ’ όπου δικαιωματικά το τρεχούμενο νερό της βρύσης έρρεε να γεμίσει την ανατολική στέρνα. Βλέπουμε νότια τον Ιούνη του 2017.
Η μισοδιατηρημένη …προς ανατολάς πέτρινη στέρνα των κληρονόμων του (+) Δημητρίου Τζένου/«Καζάκου» νότια από την πρώην οικία «Λιβανά». Αριστερά της /δυτικά ήταν ο κήπος Λιβανά. Πιθανά η στέρνα ανήκε εξ ημισείας και γι αυτό σώζεται η μισή ανατολική. Γέμιζε με το τρεχούμενο νερό από την βρύση στου «Μπίκου». Βλέπουμε βόρεια (μέσα από τον καθαρισμένο κήπο) ένα πρωϊνό του Ιούνη του 2017.
ΙV) Η εμπλοκή των νερόμυλων
Τις περιόδους περιορισμένης ή μη άρδευσης, δηλαδή από τα τέλη Σεπτέμβρη μέχρι τα τέλη Μάρτη τα νερά της Κέρτεζης ήταν ελεύθερα να κινήσουν όλους του μύλους της. Λεπτομέρειες εδώ: Νερόμυλοι, Νεροτριβές, Νεροξυλουργείο και μαγγανοπήγαδα στην Κέρτεζη (Μέρος Ι)
Συνοπτικά να θυμίσουμε ότι δύο μύλοι κινούνταν με νερό Νερομάννας. Ο 1ος κοντά στην πηγή και επόμενος είχε απόλυτο πρόβλημα, όταν το νερό πήγαινε είτε στο βόρειο είτε στο νότιο αυλάκι. Ο 2ος (Δουκλιά), στα δυτικά σύνορα του οικισμού, είχε πρόβλημα όλη την αρδεύσιμη περίοδο, αφού το νερό δεν μπορούσε μετά να χυθεί στον παραπόταμο Λίθο.
Από το Κεφαλόβρυσο δεν είχε ποτέ πρόβλημα ο μύλος του Λιάρου και σχεδόν οι δίδυμοι μύλοι αφού σχεδόν πάντα είχαν νερό. Πρόβλημα είχαν τα Σαββατοκύριακα και την Παρασκευή πιο ανατολικά ο Καλογερικός μύλος (έχει ακόμα δυνατότητα λειτουργίας) και ο μύλος του «Μπουμπά»/«Κατσενάκη».
Το παλαιό πέτρινο μυλαύλακο που οδηγεί το νερό του Κεφελαλόβρυσου στους δίδυμους μύλους δίπλα στον Κάτω δρόμο του οικισμού και κατόπιν σε νεραύλακα και άλλα μυλαύλακα, στην εποχή μας λειτουργεί μόνο ως …νεραύλακο… Βλέπουμε ΒΔ τον Αύγουστο του 2017
Σημαντικό πρόβλημα είχαν οι μύλοι του Τσιρίκου στους Αγίους Θεοδώρους, του «Παναγούρου» στο Σταυρό και του «Σμπίγου» στα Αλώνια.
Η αρδευτική περιοχή στους Αγίους Θεοδώρους και στου «Τσιρίκου το Μύλο» στους πρόποδες του ανατολικού καστανόδασους χαρακτηρίζεται από τον εγκαταλλειμένο πλέον ομώνυμο μύλο…
Το πρόβλημα παρουσιάζεται όταν η αρδευτική περίοδος αυξάνεται και κορυφώνεται, αφού τα νερά έχουν συγκεκριμένες διόδους και επομένως δεν μπορούν εύκολα να περάσουν απ’ όλους τους μύλους.
Έτσι οσάκις το νερό δεν μπορούσε να περάσει φυσιολογικά από το μυλαύλακο κάθε μύλου, λόγω των δικαιωμάτων του χρόνου (μονό-ζυγό έτος και μέρα-νύχτα), τα Σαββατοκύριακα δικαιούντο οι μυλωνάδες (και όχι οι νεροπούλοι) να διευθετήσουν τη ροή των νερών να περάσει από το μύλο τους… Ήταν το ελάχιστο που μπορούσαν να κάνουν με συλλογική απόφαση οι κερτεζίες και για τους πολλούς νερόμυλους.
V) Οι παρεμβολές των γεωτρήσεων και του αναδασμού
Παρά την εξωτερική και εσωτερική μετανάστευση για πιο «εύκολη» ζωή στις δεκαετίες 1950 και 1960, οι αρδευτικές βελτιώσεις αυξήθηκαν κατακόρυφα. Αφενός υπήρξε ένας γενικός πανελλαδικός και ένας τοπικός σχεδιασμός για να διευκολυνθεί η παραμονή νέων στην Κωμόπολη, όσο και να αυξηθεί και βελτιωθεί η παραγωγή. Έτσι από το 1958 άρχισαν σταδιακά τα περισσότερα παραδοσιακά νεραύλακα να μετατρέπονται από χωμάτινα σε τσιμενταύλακα με οπλισμένο σκυρόδεμα, αλλά για σχετικά μικρή παροχή αρδεύσιμου νερού. Η αρχή έγινε στο αυλάκι που έρχεται στον κερτεζίτικο κάμπο απο την σαββανίτικη πηγή του «Παγιάννη».
Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 ανοίχθηκαν οι πολύ επιτυχημένες δύο γεωτρήσεις στο Γκαλντιρίμι, δημιουργήθηκε ο θεσμός του τοπικού ΤΟΕΒ και έτσι ωθήθηκε η αύξηση των μεγάλων τσιμενταυλάκων. Οι Χαλιάδες και τα πιό ανατολικά χωράφια είχαν μέρες αρδευτικής «δόξας», όπως και οι καλλιέργειες με πρώτα τα κερτεζίτικα φασόλια.
Ο μερικός αναδασμός στα ΒΑ της Κέρτεζης έδωσε μια ώθηση σ’ εκείνη την περιοχή σε συνδιασμό με δάνεια για αγορές μηχανημάτων και επιδοτήσεις για νέες καλλιέργειες. Ο κρατικός σχεδιασμός όμως ήδη είχε μπει στην «μέγγενη» των αποφάσεων της τότε ΕΟΚ. Έτσι η έλλειψη φιλοαγροτικών και φιλοεργατικών ολοκληρωμένων σχεδίων δεν απέτρεψε την μετανάστευση, κυρίως στο εσωτερικό. Και παρά την μείωση των γάμων και των γεννήσεων το παλαιό σύστημα λειτούργησε φθίνοντας μέχρι το 2000, οπότε έγινε αναστολή (ουδέν μονιμότερον του προσωρινού και εδώ;) η λειτουργία των δύο γεωτρήσεων.
Η αγροτική μοίρα της Κέρτεζης ακολούθησε αυτήν της υπόλοιπης Ελλάδας και εν γένει των νότιων μη βιομηχανικών χωρών του ευρωπαϊκού νότου. Απλά η Κέρτεζη μπόρεσε με το συνδιασμό των πολλών νερών, των όποιων μηχανημάτων και τον αναδασμό να κρατήσει ένα υποφερτό αλλά όχι όσο μπορούσε αγροτικό επίπεδο. Παράλληλα η τοπική στροφή στη σταυλισμένη και μη κτηνοτροφία μείωσε ακόμα περισσότερο τις καλλιέργειες.
Η Δεξαμενη άρδευσης του κερτεζίτικου και κραστικιώτικου κάμπου ανατολικά της Λαγγάδας. Βλέπουμε ΒΑ τον Απρίλιο του 2016. Στα δυτικά της Λαγγάδας οι δύο γεωτρήσεις με σχετική υπεράντληση έχουν επηρεάσει την παροχή σε τις πηγές όλης της Κέρτεζης, κυρίως δε στις μικρότερες και σε κάποιες απ’ αυτές μέχρι του σημείου της εξαφάνισης…
Η 1η γεώτρηση στη «Λαγγάδα» της Κέρτεζης που τροφοδοτεί την μεγάλη εκεί δεξαμενή. Βλέπουμε βορειανατολικά τον Απρίλη του 2016.
Η 2η γεώτρηση στη «Λαγγάδα» της Κέρτεζης που τροφοδοτεί κι αυτή την μεγάλη εκεί δεξαμενή. Βλέπουμε βόρεια τον Απρίλη του 2016.
Το απόστημα όμως των Ε.Ε., «εθνικών» και τοπικών σχεδιασμών έσπασε με την κρίση του 2008-2010. Η ανάγκη για μιά νέα οπτική είναι εμφανής. Και η καταγραφή δεδομένων, που άντεξαν στην κάμινο της ιστορίας και παρά τις αλλαγές της τεχνικής, ίσως καταστεί σημαντική και όχι μόνο για λαογραφικούς λόγους.
Εξάλλου κι αν υποθέσουμε ότι φτάσει ο αναδασμός μέχρι την Παναγιά, ο υπόλοιπος αρδεύσιμος κάμπος είναι υπεραρκετός. Και τα παλαιά «δικαιώματα άρδευσης» μπορούν να αποτελέσουν ως λογική τη βάση να συνεργαστούν οι ζώντες στην Κέρτεζη και να μη οδηγηθούν στα της παροιμίας για «τα λίγα σπίτια».
Η επαναλειτουργία των δίδυμων γεωτρήσεων και η εφαρμογή τους και για άλλες σημαντικές χρήσεις (όπως η στήριξη της κτηνοτροφίας, η ύδρευση των Αλωνιών και η σχεδιασμένη επαναφορά των αμπελώνων στα μέρη και με τα είδη που έχουν ιστορική επιβεβαίωση) αποτελεί μια πρώτη κίνηση.
Η κατάσταση των δύο γεωτρήσεων μετά από μιά δεκαπενταετία προσσωρινής (;) αναστολής. Βλέπουμε δυτικά τον Απρίλη του 2016.
Η επέκταση του αναδασμού προς τα ΝΔ με παράλληλη στήριξη των καλλιεργειών (όχι με τον άναρχο τρόπο λόγω «αγρανάπαυσης» που γίνεται σήμερα) μέσα σε ευρύτερο «εθνικό» σχεδιασμό και με στήριξη των εργαζομένων και πραγματική λειτουργία των συνεταιρισμών παραγωγής είναι μια διέξοδος στην κοινωνική ελπίδα…
Αξίζει να σημειώσουμε πως οι περισσότεροι με τους οποίους συζητήσαμε επέμειναν ότι έχει μειωθεί η παροχή των φυσικών πηγών και το αρδεύσιμο νερό.. Και επισημαίνουν ότι δεν αποτελεί κύρια αιτία η αλλαγή του κλίματος του χειμώνα με τα λιγότερα χιόνια ή βροχές, αλλά η λειτουργία των μεγάλων κυρίων γεωτρήσεων στον κάμπο (κυρίως στην Λαγγάδα). Η μείωση βεβαίως θα ήταν πολύ μεγαλύτερη εάν λειτουργούσαν και οι 2 γεωτρήσεις στο Γκαλντιρίμι. Επί πλέον σημειώνουν την τεράστια ποσότητα παροχής από την Νερομάννα στο δίκτυο ύδρευσης και την άντληση των νερών από το αντλιοστάσιο στο Κεφαλόβρυσο, ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες.
Μια πάντως αντανάκλαση της ανάγκης συνδιασμού της παλαιάς μεθόδου άρδευσης με την καινούρια αποτελούν κάποιες μεμονωμένες και αποσπασματικές προσπάθειες ποτίσματος με τις μεθόδους τεχνιτής βροχής ή και σταγονιδίων και σε χωράφια ή κήπους λόγω της μείωσης των αναγκών πιστής εφαρμογής των «δικαιωμάτων» άρδευσης. Με σωλήνες από πηγές, αυλάκια ή πηγάδια αρδεύεται και μεγάλο μέρος πέραν του αναδασμού. Θα δείξουμε μόνο ενδεκτικά κάποιες φωτογραφίες.
Τεχνιτή βροχή στις Καμάρες (αναδασμός) πρωϊνές ώρες, κοντά στα ανατολικά όρια του ανοικτού κάμπου της Κέρτεζης. Στην περίπτωση αυτή ποτίζονται χορτολίβαδα. Στο μακρινό πλάνο οι Κραστικοί. Βλέπουμε ανατολικά τον Ιούνιο του 2016.
Τεχνιτή βροχή στα δυτικά όρια των ανατολικών Χαλιάδων (εκτός αναδασμού) με νερό από την πηγή… Κόντη βρύση, απόστασης τουλάχιστον ενός χιλιομέτρου! Στο κοντινό πλάνο ανατολικά/δεξιά κτηνοτροφική μονάδα και στο μακρινό πλάνο οι νότιοι πρόποδες της Σενάς. Βλέπουμε βόρεια τον Ιούλιο του 2017.
Απλωμένο σύστημα σωλήνων σε χωράφι των ΝΔ Εξάμπελων με νερό του εκεί Κεφαλόβρυσου, έτοιμο για χρήση τεχνητής βροχής. Βλέπουμε ανατολικά αρχές Ιουνίου του 2017.
Τεχνητή βροχή σε σπαρμένο αγριοτρίφυλλο δυτικά του κεντρικού αύλακα στους δυτικούς «Χαλιάδες». Το νερό της τεχνητής βροχής είναι από την πηγή Κόντη βρύση (500 μέτρα δυτικότερα). Αντίθετα το νερό στο κεντρικό νεραύλακο είναι δικαιωματικά από το Κεφαλόβρυσο του οικισμού. Βλέπουμε νοτιοδυτικά τον Αύγουστο του 2016.
Καλλιέργεια κήπου στην ΒΔ Σουρουβιά με σύστημα τεχνιτής βροχής από νόμιμη ιδιωτική γεώτρηση. Παρατηρούμε καλλιέργεια πατάτας και κρεμυδιών. Στο μακρινό πλάνο το σύστημα των βουνών που σφικταγκαλιάζει την κωμόπολη της Κέρτεζης. Βλέπουμε δυτικά τον Ιούνιο του 2016.
Βγάλσιμο φασολιών στον ΝΑ Κάκαβο, όπου διακρίνεται και το σύστημα σωλήνων για πότισμα με τεχνητή βροχή. Το νερό τους έρχεται νόμιμα από το σύστημα του αναδασμού. Ανατολικά στις ιτιές διέρχεται ο κερτεζίτικος Βουραϊκός που αποτελεί και το όριο του αναδασμού στην περιοχή αυτή. Βλέπουμε ΒΑ τον Αύγουστο του 2014.
Σύγχρονη καλλιέργεια ντομάτας με σταγονίδια με νερό του αναδασμού στα δυτικά όρια του αναδασμού κοντά στην ανατολική Αγρομηλιά. Στο μακρινό πλάνο η βόρεια κερτεζίτικη Ντεσμένα. Βλέπουμε νότια αρχές Αυγούστου του 2017. Η φωτογραφία είναι αναρτημένη στο διαδύκτιοαπό τον γυιό του καλλιεργητή.
Σύγχρονη καλλιέργεια κερτεζίτικης φράουλας με σταγονίδια με νερό από νόμιμη ιδιωτική γεώτρηση μακρυά από τον αναδασμό, στην νότια Σουρουβιά. Η περιοχή βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες της Ντεσμένας, κοντά στο παλαιό παρατημένο νότιο τσιμενταύκο… Η φωτογραφία είναι αναρτημένη στο διαδύκτιο από τον γυιό του καλλιεργητή, τέλος Μαρτίου του 2017.
VI) Υδρονομείς ή «Νεροπούλοι»
α) Ανάλυση του εποχιακού επαγγλέλματος: Επειδή αφενός το αρδευτικό σύστημα της Κέρτεζης έχει πολύπλοκα δικαιώματα άρδευσης και αφετέρου υπήρχαν ιστορικές περίοδοι υπερπληθυσμού και εντατικής καλλιέργειας συγκροτούνταν με θεσμικές διαδικασίες οι καλοκαιρινοί νεροπούλοι. Οι νεροπούλοι ήταν γνώστες όλου του συστήματος άρδευσης της περιοχής που ήταν υπεύθυνοι. Συνήθως ήταν καθαρά αντρικό εποχιακό επάγγελμα, αφού είχε και ένα είδος «θεσμικής βίας» για να βγαίνει η άρδευση.
Συγκεκριμένα γνώριζαν τα σημάδια του ουρανού για το πότε «κόβεται» το νερό (ημέρας, αυγής ή νύχτας), τα αυλάκια της περιοχής, τις κόφτρες, τα αρδεύσιμα στέμματα, το χρόνο κυκλικής επιστροφής του νερού (π.χ. μία εβδομάδα) και επομένως του μέσου χρόνου άρδευσης ανά στρέμμα. Κατανοούμε έτσι τόσο την πίεση σε όσους καθυστερούσαν, τα επιχειρήματα των αρδευτών για να κρατήσουν το νερό λίγο παραπάνω ή και κάποιες «πλάκες»… Πληρώνονταν επί εκατονταετίες από τους καλλιεργητές, κυρίως σε είδος λόγω μειωμένης ρευστότητας.
β) Κερτεζίτικος Τ.Ο.Ε.Β., ακμή και παρακμή: Με την δημιουργία του Τοπικού Οργανισμού Εγγύων Βελτιώσεων (Τ.Ο.Ε.Β.) πληρώνονταν ως εποχικοί υπάλληλοι με χρήμα. Στην περιοχή μας ο τοπικός οργανισμός περιλάμβανε τις αρδεύσεις όλων των χωριών με κέντρο τον Βουραϊκό.
Δυστυχώς ο κερτεζίτικος ΤΟΕΒ από την ακμή του σε λίγες δεκαετίες οδηγήθηκε στη παρακμή. Οι λόγοι που πληροφορήθηκα είναι πολλοί. Θεωρώ πως έλλειψη εκπάιδευσης των ανθρώπων για το θεσμό, η παρακμή της παραδοσιακής άρδευσης και πιθανώς η κακοδιαχείριση έφεραν και το κλείσιμο των δίδυμων γεωτρήσεων. Για την επαναφορά λειτουργίας των γεωτρήσεων με συνδιασμό του παλιού με νέους τρόπους χρήσης των πολύ καλών αυτών νερών χρειάζεται κάποιους σοφούς «Σόλωνες» κερτεζίτες…
γ) Νεροπούλοι: Για την πρώτη περίοδο του 20ου αι. και τις αρχές της δεύτερης αναφέρει νεροπούλους ο (+) συγγραφέας κερτεζίτης χημικός Γεώργιος Πολύδ. Αγγελόπουλος στο βιβλίο του «Η Κέρτεζη από την καλή και την ανάποδη»:
Απόσπασμα από το βιβλίο του Γεωργίου Αγγελόπουλου, σελ. 54, όπου αναφέρονται ομαδικά αγροφύλακες, δραγάτες (φύλαγαν τα αμπέλια) και νεροπούλοι χωρίς δυστυχώς διαχωρισμό.
Για την δεύτερη περίοδο του εικοστού αιώνα συνέλεξα με συνεντεύξεις μιά σειρά πληροφοριών. Σίγουρα θα έχω ξεχάσει κάποιους. έκαναν εργασία δεκάδες νεροπούλοι.
Αναφέρονται χαρακτηριστικά οι παρακάτω:
Τάκης Δημ. Τζένος (κήποι, δεκαετίες 1950, 1960, 1970), Άγγελος Αθ. Κούρτης (Χαλιάδες, δεκαετία 1985-2005), Κωνσταντίνος Σπ. Κόντης (Χαλιάδες, δεκαετία 1985-2005), Γεώργος Δημ. Παρασκευόπουλος/«Τζόβολος (Χαλιάδες, δεκαετία 1950), Γιάννης Ασημ. Παπαδόπουλος/«Κανάγιας» (Κρεμυδαριό – Βαρές, δεκαετία 1950), Γεώργιος Μπαλής/«Καρούζος» (κήποι, δεκαετία 1950, 1960, 1970), Ανδρέας Μπαρέλος (Σουρουβιά – Λίμνες – Κάκαβος), Θεόδωρος Καραντζάς (δεκαετία 1970), Νικόλαος Λυκάκης/«Ζέκιος», Σπύρος Γεωργ. Τσιρίκος/«Σκουλαρίκας» (δεκαπενταετία 1945-1960), Γεώργιος Πανόπουλος/«Καλαμαριάς» (1945-1960), Παναγιώτης Ευαγγ. Παρασκευόπουλος/«Παναγούρος» (Χαλιάδες, 1980-1985), Σπύρος Αλεξόπουλος/«Ντριμάλας», Άγγελος Γεωργ. Διαμαντόπουλος/«Σιακαράκας» (Κολλαρές-Σταυρός-Αλώνια-Αη Νικόλας–Σενά, δεκαετία 1950), Χρήστος Ανδριόπουλος / «Χαντάμης» (Κολλαρές-Σταυρός-Αλώνια-Αη Νικόλας – Σενά, δεκαετία 1950), Νικόλαος Αντ. Ρέλλας/«Αγροφύλακας» (κήποι περί το Κεφαλόβρυσο και στου «Τσάκαλη»), Γιάννης Δουκλιάς/«Καστόρας» (Χαλιάδες κλπ), Ανδρέας Αλκ. Τσιρίκος/ «Ντρούλιας» (Χαλιάδες κλπ).
Ένας από τους πιό βασικούς αγρότες που εξελίχθηκαν στα αγροτικά της Κέρτεζης, ο Κωσταντίνος Σπ. Κόντης. Μας έχει δώσει πάμπολες πληροφορίες, μιας που διετέλεσε και ως νεροπούλος. Τώρα στη δύση της αγροτικής καριέρας του έχει κάνει την μεγαλύτερη τομή στις αγροτικές καλλιέργειες, για τις οποίες θα μιλήσουμε όταν φτάσουμε εκεί. Η φωτογραφία έχει αναρτηθεί από τον γυιό του και «αλλιεύτηκε» σε μέρα συλλογής κερτεζίτικης φράουλας (Ιούλιος του 2017)
δ) Πληροφορίες ειδικά για τους νεροπούλους: Παναγιώτης Ευαγγ. Παρασκευόπουλος («Παναγούρος»), Αλκιβιάδης Σπ. Αρχιμανδρίτης («Αλκίκος»), Κωνσταντίνος Σπ. Κόντης, Παναγιώτης Χρ. Αβραμόπουλος, Αναστάσιος Γεωργ. Λεχουρίτης, Λεωνίδας Γ. Ρήγας, Γεώργιος Ανδρ. Τσιρίκος/«Ντρούλιας».
ε) Βιβλιογραφία: (+) Γεωργίου Πολύδ. Αγγελόπουλου, «Η Κέρτεζη από την καλή και την ανάποδη» τ. 1ος, 1969. έκδ. του «Συλλόγου των εν Αθήναις Κερτεζιτών».
VII) Πληροφορίες και Συνεντεύξεις
Όλο αυτό το υλικό που επεξεργάστηκα στην 1η και 2η ενότητα και επεξεργάζομαι και για τις επόμενες αναρτήσεις τροφοδοτήθηκε με μικρότερες ή μεγαλύτερες συνεντεύξεις με τους ανθρώπους του χωριού που έζησαν, ενθυμούνται ή ζουν ακόμα στα αρδευτικά τεκταινόμενα της νεροφόρας Κέρτεζης.
Πριν την ομαδική συνέντευξη για το αρδευτικό σύστημα της Κέρτεζης στην κεντρική πλατεία, αναμένοντας το καφεδάκι μετά τον εκκλησιασμό των Αγίων Αποστόλων τον Ιούνη του 2016. Από αριστερά: Χρήστος Δημ. Αντωνοπουλος/ «Νταραλέξης», Αποστόλης Ανδρ. Ανδριόπουλος/«Κομόλας», Κώστας Σωτ. Τριπολιτσιώτης και (+ 12ος 2016) Γεώργιος Αγγ. Διαμαντόπουλος/«Σιακαράκας».
Μερικοί από τους ανθρώπους που έχω μιλήσει έχουν φύγει από τον πρόσκαιρο κόσμο της βιοπάλης. Αιωνία τους η μνήμη. Ανάμεσα σ’ αυτούς κι ο αγαπημένος μου πατέρας, κοντά στον οποίο μαθήτευσα στα αγροτικά και αρδευτικά (και όχι μόνο).
Οι υπόλοιποι που εργάζονται, απασχολούνται και ζούν στο τόπο που γεννήθηκα και μεγάλωσα θέλουν όχι μόνο τις δικές μου δημόσιες ευχαριστίες, αλλά και τις δικές σας. Κάποιους θα τους αναφέρω και σε επόμενες αναρτήσεις. Αν παρά ταύτα ξέχασα κάποιον να μου το υπενθυμίσει. Δεν έγινε με σκοπιμότητα.
Αλκιβιάδης Σπ. Αρχιμανδρίτης/«Αλκίκος», Κώστας Σωτ. Τριπολιτσιώτης, Αποστόλης Ανδρ. Ανδριόπουλος/«Κομόλας», Γεώργιος Σωτ. Δουκλιάς/«Αλής», Χρήστος Δημ. Αντωνόπουλος/«Νταραλέξης», Κωσταντίνος Σπήλιου Κόντης, Γεώργιος Ανδρ. Μάρκος/«Ψαχούλιας», Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Βασίλειος Παν. Βορύλλας/«Μπαλαλάς», Γεώργιος Παν. Αλεξόπουλος/«Κόκορης», Αναστάσιος Γεωργ. Λεχουρίτης, Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος, Ανδρέας Γ. Μάρκος, Παναγιώτης Χρ. Κούρτης, Μιχάλης Παν. Βορύλλας/«Γαλούλας», Παναγιώτης Αθ. Τριπολιτσιώτης, Δημήτριος Αναστ. Τζένος, Δημήτριος Απ. Σωτηρόπουλος/«Σβολής», Νικόλαος Ιω. Σαμαρτζόπουλος/«Κάκης», Νικόλαος Αντ. Ρέλλας/«Αγροφύλακας», Παναγιώτης Χρ. Αβραμόπουλος/«Αβράμης», Λεωνίδας Γ. Ρήγας, Κωνσταντίνος Λ. Ρήγας, Γιάννης Παν. Σκαμβούγερας/«Καραμούζας», Σωτήρης Κωνστ. Σωτηρόπουλος/ «Λούκης», Κώστας Νικ. Αλεξόπουλος/«Τζούδας», Αντώνιος Δημ. Σωτηρόπουλος/«Σβολής», Διονύσης Ανδρ. Αλεξόπουλος/«Κόκκορης», Σωτήρης Ανδρ. Βορύλλας/«Ντάνος», Παναγιώτης Νικ. Τριπολιτσιώτης, Γεώργιος Δημ. Καλύβας, (+) Αναστάσιος Δημ. Τζένος, (+) Αντώνιος Παν. Μπούρδαλας, (+2016) Γεώργιος Αγγ. Διαμαντόπουλος.
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι πτυχ. θεολογίας και εργάζεται ως φυσικός στην β/βάθμια εκπ/ση. Είναι συμμέτοχος σε συνδικαλιστικές και πολιτισμικές συλλογικότητες. e-mail: pmkas2004@yahoo.gr
02 Σεπτέμβρη 2017.
Επόμενη ανάρτηση: Τα νερά της Κέρτεζης – Μέρος ΙΙΙ: Τα συστήματα άρδευσης. Οδοιπορικό στα νεραύλακα άρδευσης κήπων και χωραφιών – Ενότητα 4η.
Η εκτίμηση για την επόμενη ανάρτηση είναι τις αρχές Οκτώβρη του 2017.
