Τα νερά της Κέρτεζης – Μέρος ΙΙΙ: Τα συστήματα άρδευσης
Δικαιώματα, χρόνος και περιοχές της παραδοσιακής άρδευσης στην Κέρτεζη– Ενότητα 1η
Επεξεργασμένο απόσπασμα των ορίων του οικισμού, των βουνών, των δασών και του κάμπου της Κέρτεζης με βάση τους πρόσφατους δασικούς χάρτες του 2017. Έχουμε σημειώσει με κόκκινα αστέρια τις θέσεις όλων των μικρών και μεγάλων πηγών άρδευσης κήπων και χωραφιών. Με κίτρινα αστέρια αντλήσεις νερών και μαύρα ζωντανά πηγάδια.
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Συνέχεια από το: Οι απαρχές του Βουραϊκού και τα δεκάδες γεφύρια στην Κέρτεζη-μέρος ΙΙ
Ι) Εισαγωγικά
Πολλοί τόποι είναι ευλογημένοι στα πέρατα της Οικουμένης. Μοχλοί αυτής της ευλογίας των τόπων είναι ο ήλιος, τα νερά και η σχετική αυτονομία. Η Κέρτεζη τα διαθέτει και τα τρία. Γι αυτό ήταν και είναι η μεγαλύτερη αγροτική Κωμόπολη των Καλαβρύτων. Ο τόπος αυτός θα μπορούσε να ονομαστεί και ως «η Κέρτεζη των νερών».
«Φυτεμένη» ανάμεσα στις ανατολικές απολήξεις του Ερύμανθου και των Καλλιφωνίων ορέων από τα δυτικά και του Χελμού από τα ανατολικά αποτελεί χώρο με τεράστια αποθέματα νερών στα γύρω βουνά και στο υπέδαφος των μικρών και μεγάλων κάμπων της. Οι μικρές και μεγάλες βρύσες είναι σχεδόν αμέτρητες και τις έχουμε αναδείξει στο «μέρος Ι». Γι αυτό η Κέρτεζη είναι καταπράσινη, έχει αναπτύξει κτηνοτροφία σε πολλά επίπεδα, αλλά κυρίως έχει τεράστιες αγροτικές δυνατότητες.
Στα δύσκολα χρόνια, που είχε υπερπληθυσμό και η χώρα πάλι περνούσε από οικονομικούς ή στρατιωτικούς πολέμους, έθρεψε έστω και οριακά τους κατοίκους, αλλά και ευρύτερα στο Νομό. Ό,τι κομμάτι γης ήταν δυνατό να αρδευτεί, αρδεύτηκε. Ό,τι ήταν ξερικό έγινε τόπος ή για αμπελώνες ή για δημητριακές καλλιέργειες ή για βοσκοτόπια. Και ό,τι ήταν βουτηγμένο στα έλη (επανήλθαν στις Αρκίτες) έδινε χορτάρι για τα ζώα. Γι αυτό κατόπιν ανέπτυξε όλα τα είδη δευτερογενούς παραγωγής.
Στη σειρά αυτή των άρθρων θα αναδείξουμε με την βοήθεια δεκάδων κερτεζιτών όλο αυτό το παραδοσιακό πολύπλοκο σύστημα άρδευσης. Εκτιμώ ότι θα ξεπεράσουν τα τρία. Οι λόγοι είναι αρκετοί για να κάνουμε αυτή τη σειρά μελετών:
Πρώτον έχει μια ιστορική και λαογραφική πλευρά, η οποία από μόνη της έχει μια αυταξία. Τόσο για την συλλογική προσπάθεια, σοφία και δικαιοσύνη των προγόνων μας, για τη συλλογική μας μνήμη, όσο και για ό,τι συλλογικά πολύτιμο μας άφησαν ως βάση για το παρόν και το μέλλον.
Δεύτερον έδειξαν οι πρόγονοί μας σεβασμό στη γη, στον ήλιο και στα νερά του τόπου μας. Είχαν δηλαδή και μιά οικολογική πλευρά, χωρίς να γνωρίζουν τις σημερινές ορολογίες.
Τρίτον είχαν ενσωματώσει μέρος από τις παλιές επιστημονικές γνώσεις και τεχνικές, όπως αστρονομίας, γεωλογίας, γεωπονίας και τεχνολογίας.
Τέταρτον δείχνουν το δρόμο για την επιστροφή στην στέρεα πρωτογενή παραγωγή που μπορεί να δώσει την αντίστοιχη δευτερογενή με κατάλληλες μεταποιήσεις. Ο τριτογενής τομέας τότε δεν θα έχει πήλινα πόδια όπως σήμερα οι λεγόμενες «υπηρεσίες», αλλά σιδερένια…
Και πέμπτον αποτελεί απόδειξη για το δικαίωμα στη χρήση των νερών στο παρόν, τόσο για ύδρευση όσο και για άρδευση, χωρίς περίεργες περιχαρακώσεις ή μιζέριες…
ΙΙ) Πηγές και περιοχές άρδευσης
Οι περιοχές άρδευσης είναι αρκετές και έχουν παγιωθεί με σοφία και σχετική δικαιοσύνη πολλές εκατονταετίες πριν. Έχουν σχέση με την τοποθεσία, το ανάγλυφο, το υψόμετρο, τη θέση και την παροχή της πηγής. Την δεκαετία του 1970 προστέθηκαν οι δύο γεωτρήσεις άρδευσης στο «Γκαλντιρίμι» οι οποίες αύξησαν την παροχή στον ανοικτό κάμπο ανατολικά της Παναγιάς τους νεροβόρους καλοκαιρινούς μήνες.
Διακρίνουμε αυτές στα διάφορα μέρη του Απανόκαμπου δυτικά της κωμόπολης, αυτές μέσα (κήποι) και στον περίγυρό της, στον στενο άξονα ανατολικά της, στον μεσαίο κάμπο περί τους Χαλιάδες και στον ανατολικό απόμακρο μεγάλο ανοικτό κάμπο. Νοητά περάσματα διακρίνουν αυτά τα ανάγλυφα χωρίσματα. Ο Απανόκαμπος αποτελείται από τρια διακριτά μέρη: Της «Αγιά-Σωτήρος» (που τον 19ο αι. είχαν δικαιώματα και Λεχουρίτες), Τα «Ισιώματα» ανατολικά και δυτικά του Λίθου, και οι «Αχλαδίτσες», η «Κοζίτσα» και τα «Πάνω Αλώνια» ανατπλικά του Λίθου και ακριβώς στα ΒΔ της Κωμόπολης.
Η περιοχή της «Αγια-Σωτήρος όπως φάίνεται από τα νότιά της. Βλέπουμε βόρεια στις 6 Αυγούστου του 2017, ημέρα πανήγυρης του εκεί εξωκκλησιού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Ακριβώς απέναντι είναι η 2η σε παροχή πηγή της Κέρτεζης, η «Νερομάννα».
Η περιοχή «Αχλαδίτσες», η «Κοζίτσα» και τα «Πάνω Αλώνια», όπως φαίνονται στα ανατολικά του Λίθου. Βλέπουμε ανατολικά αρχές Ιουνίου του 2017. Στα τριάντα μέτρα βόρεια από το σημείο φωτογράφισης διέρχεται το παμπάλαιο χωμάτινο νεραύλακο που άρδευε την περιοχή που βλέπουμε.
Κατά τον διατελέσαντα και δύο φορές πρόεδρο της Κοινότητας Κέρτεζης (+) Αναστάσιο Δημ. Τζένο σε συνέντευξη που μου έδωσε το 1977 (!) (εδώ) σημείωσε: «…Στη περιοχή μας, το αρμόδιο υπουργείο, έχει κάνει δύο γεωτρήσεις με μεγάλη ποσότητα νερού, αλλά το νερό αυτό είναι σχεδόν ανεκμετάλλευτο, ελλείψει αρδευτικού δικτύου. Εάν ολοκληρωθεί το αρδευτικό δίκτυο, θα αξιοποιηθούν τα 2000 στρέμματα που παραμένουν ανεκμετάλλευτα…».
Επεξεργασμένος δασικός χάρτης του ανατολικού ανοικτού κάμπου της Κέρτεζης του 2017. Φαίνονται όλες οι περιοχές άρδευσης ανατολικά από τους Χαλιάδες και τα Αλώνια της Κέρτεζης.
Από τη ρήση αυτή βγαίνουν τρία τουλάχιστον συμπεράσματα: α) Ότι ο πεδινός αρδεύσιμος κάμπος προς τα ανατολικά και νοτιοανατολικά υπερβαίνει κατά πολύ τα 2000 στρ., αφού ένα μεγάλο μέρος έχει καλό σύστημα αυλάκων (π.χ. Χαλιάδες, Πλατανάκια, Κρεμυδαριό, κλπ). β) Ότι οι δύο γεωτρήσεις (εννοεί στο «Γκαλντιρίμι») έχουν γίνει πριν το 1977. γ) Επειδή ο αναδασμός της δεκαετίας του 1980 σταμάτησε στα ΒΑ του μεγάλου κάμπου και Βουραϊκού, στα ΝΔ και στα Δυτικά δεν έχει γίνει τίποτα. Μιλάμε για Αρκίτες, Μπούρμπουλα, Αη Νάνα, Κιόσι, Δυτ. Πόρο, Δυτ. Κάκαβο, Λίμνες, Σουρουβιά. Ομοίως η συνέχεια των Εφτελιών, οι Βαρές, οι υπόλοιπες Αγρομηλιές, ο Εγγρέμμενος…
Με ειδική τεχνική έμπαινε το νερό σε αυλάκια και κατόπιν με κατάλληλα δρομολόγια απλώνονταν μεθοδικά στις αρδεύσιμες περιοχές. Αυτή την τεχνική θα την δούμε αναλυτικά στο επόμενο άρθρο. Ας δούμε τώρα συνοπτικά αυτές τις περιοχές με τις πηγές τους:
α) Νερομάννα:
Αρδεύει με δύο αυλάκια και την χρήση του παραπόταμου Λίθου την Αγία Σωτήρω (περ. 20 στρ.), τα Ισιώματα (περ. 50 στρ.), τις νότιες Αχλαδίτσες, την Κοζίτσα και τα Πάνω Αλώνια (σύνολο περ. 80 στρ.), στον Απανόκαμπο.
Χάρτης όλης της Κέρτεζης από την γεωγραφική υπηρεσία του στρατού. Αναρτήθηκε από το διαδίκτυο.
Επίσης αρδεύει τα χωράφια στους πρόποδες στο Κοκκινάδι, τους κήπους πάνω από Αη Γιάννη και τα νότια χωράφια (σύνολο περ. 50 στρ.) στου «Κώτσιου» ένθεν κακείθεν του παραπόταμου Ελά (Καρβελοχείμαρρου). Επίσης αρδεύει δικαιωματικά όλους τους κήπους από τα «Τσικολέϊκα» έως του Καψιώτη, άνωθεν του μνημείου του Αναγν. Στριφτόμπολα, δηλαδή με ανατολικό όριο του Σαρδούνη το Λαγγάδι (δεν έχω υπολογίσει τα συνολικά στρ.).
β) Κυρά Μαριώ: Αρδεύει με ένα χωμάτινο αυλάκι 10 στρ. ΝΑ της και περ. 10 στρ. ΝΔ του Λίθου.
γ) Κόντη Βρύση: Αρδεύει ανατολικά της πηγής έως την Κάτω Παναγιά (περ. 15 στρ. μόνο τη μονή χρονιά) και συμπληρώνει τα νερά την επόμενη ζυγή.
δ) Κεφαλόβρυσο οικισμού:
Η φωτογραφία του Κεφαλόβρυσου του οικισμού της Κέρτεζης ανήκει στη Βασιλική Ανδρ. Νικολάου. Βλέπουμε νότια προς την παλαιά πηγή το Νοέμβρη του 2016. Την ευχαριστούμε!
Αρδεύει σχεδόν πάνω από τον μισό κάμπο. Συγκεκριμένα όλους τους υπόλοιπους κήπους εντός του οικισμού με πολύπλοκο σύστημα άρδευσης (άλλο άρθρο), τον κοντινό άξονα Κυπαρίσσι (άνω των 20 στρ.) – Αγίους Θεοδώρους και «Τσιρίκου Μύλο» (περ. 40 στρ.) – Κομμένο Ποτάμι (περ. 10 στρ.) – Δυτ. Κόντη Βρύση (κυρίως Τριπολιτσιωτέϊκα, περ. 10 στρ.). Αρδεύει επίσης τον ενδιάμεσο βόρειο άξονα Ν Κολλαρές και Σταυρός (περ. 20 στρ.) – Αλώνια (περ. 35 στρ.) – Αη Νικόλας και Σενά (περ. 80 στρ. ημέρα και περ. 10 στρ. κάτω από το ξωκκλήσι νύχτα).
Επεξεργασμένος δασικός χάρτης του ανατολικού στενούκάμπου της Κέρτεζης του 2017. Φαίνονται όλες οι περιοχές άρδευσης μέχρι του Χαλιάδες.
Η αρδεύσιμες περιοχές ανατολικά της Κέρτεζης: Κυπαρίσσι, του «Τσιρίκου ο Μύλος», Κομένο ποτάμι, Κόντη βρύση, όπως φαίνονται από το ξωκκλήσι της Πάνω Παναγιάς στις 23 Αυγούστου 2010!
Κατόπιν τον μακρινό βόρειο άξονα Εγγρέμενος (περ. 40 στρ.) και έξω Βαρές (περ. 17 στρ.) – Εφτελιές (περ. 30 στρ.) – ΝΑ Εξάμπελα (περ. 15 στρ.) – Γκομινάκια έως Δυτ. Γραμματικού Σπίτι (τώρα αναδασμός, περ. 50 στρ.). Ακόμη αρδεύει Ανατ. Παναγιά (περ. 10 στρ., Γκαλντιρίμι και Δυτ. Χαλιάδες (σύνολο περ. 210 στρ.), Ανατ. Χαλιάδες, Πλατανάκια, Κρεμυδαριό (σύνολο περ. 90 στρ.), Μέσα Βαρές (περ. 15 στρ.), Β Λίμνες (περ. 25 στρ.), Βορ. Αγρομηλιά (περ. 20 στρ.).
Σημείωση: Το νερό συμπληρώνεται τη μία χρονιά (ζυγά έτη) από την πηγή «Κόντη Βρύση» και από τη δεκαετία του 1970 μέχρι το 2000 με τα νερά των δύο γεωτρήσεων στο «Γκαλντιρίμι» που χύνονται πριν τον χωρισμό τω νδύο εκ των τριών αυλάκων στους δυτ. Χαλιάδες.
Φωτογραφία των δύο γεωτρήσεων στο «Γκαλντιρίμι» της Κέρτεζης που είναι σχεδόν εγκαταλλειμένες, αλλά με δυνατότητα επαναλειτουργίας. Φωτογραφία τον Απρίλιο του 2016.
ε) Δίδυμες πηγές Αγίας Μαρίνας: Αρδεύουν μόνο 10 στρ. νοτιά της με στέρνα.
στ) Σαββανίτικα νερά: Αρδεύουν Δυτ. Σκαμνιά (κερτεζίτικα χωράφια, περ. 20 στρ.), Β και Ν Σουρουβιά, Ν Λίμνες, Δ Κάκαβος, Δ Κιόσι, Ν Αγρομηλιά και Α Κάκαβος (τώρα τα μισά στον αναδασμό, περ. 50 στρ.) και τα «Πλατανάκια» (όχι με γεώτρηση).
ζ) Κιόσι: Αρδεύει το Ν και ΝΔ Κιόσι έως τη Σκάλα (περ. 40 στρ.).
Η πολύ παλαιά πηγή «Κιόσι» τον Απρίλιο του 2016. Βγάζει ένα αυλάκι νερό!
η) Κεφαλόβρυσο Εξάμπελων. Αρδεύει όλα τα Εξάμπελα (σύνολο 210 στρ.), πλην τις δύο νότιες «γωνίες» στα σύνορα με τον κεντρικό δρόμο της Κέρτεζης. Η ΝΔ γωνία λίγων (5-6 στρ.) είναι μη αρδεύσιμη (και από Αγία Μαρίνα), ενώ η ΝΑ (περ. 15 στρ.) είναι αρδεύσιμη με νερό Κεφαλοβρύσου του οικισμού.
Η περιοχή κάτω και βόρεια από τις Λεύκες δίνει τις πρώτες τέσσερις πολυόματες πηγούλες του Κεφαλόβρυσου των Εξάμπελων. Μόνο με τα λίγα αυτά νερά αρδεύονται τα χωράφια ΒΔ των Εξάμπελων, δηλαδή δεξιά όπως βλέπουμε από το κεντρικό ποταμάκι. Στο βάθος ο ανατολικός ανοικτός κάμπος της Κέρτεζης και απέναντι το βουνό «Ντεσμένα» με τις πολλές πηγές της. Στο βάθος τα Εξάμπελα, οι Εφτελιές, η Αγρομηλιά, οι Λίμνες, ο Κάκαβος και οι Αρκίτες της Κέρτεζης. Απέναντι (νότος) η Ντεσμένα. Βλέπουμε Απρίλη του 2016.
θ) Νερά «Ματιού» και «Αη Νάνας»: Αρδεύονταν με δέσεις μέρος του ΒΑ Πόρου, των Ρεμπίσιων, του Παλιολίβαδου και του Γραμματικού το σπίτι (έως την παλαιά περιουσία – χάνι του (+) Δημητράκη Μιχ. Ανδριόπουλου) συμπληρωματικά με την υπάρχουσα υγρασία της περιοχής. Σήμερα είναι στον αναδασμό. Πρέπει να είναι περί τα 350 στρ. τουλάχιστον.
ΙΙΙ) Χρονικοί κύκλοι άρδευσης
α) Έτη
Έχουμε τρεις κατηγορίες χωραφιών ανάλογα με τα έτη δικαιώματος άρδευσης. Ο χωρισμός έχει γίνει ανά πηγή, λαμβάνοντας υπόψιν τα στρέμματα άρδευσης, το ανάγλυφο του εδάφους και την απόσταση από την πηγή (η κοντινότερη περιοχή αρδεύει τα μονά έτη κατά κανόνα). Το άνοιγμα των γεωτρήσεων στο Γκαλντιρίμι (ανατολικά της Ράχης Ρουμάνη και νότια της Παναγιάς) δεν επηρέασε το χωρισμό των περιοχών, απλά αύξησε την παροχή άρδευσης.
1) Άρδευση και τα δύο έτη: Οι κήποι εντός του οικισμού, τα χωράφια στους ανατολικούς πρόποδες στο Κοκκινάδι και στους ΒΔ πρόποδες στο ΒΔ καστανόδασος, οι καλλιέργειες στην Αγία Μαρίνα, αυτές στο ΝΑ Κιόσι έχουν δικαιώματα και τα δύο έτη (μονά και ζυγά).
Η ΝΑ πηγούλα της Αγίας Μαρίνας. Βλέπουμε βόρεια τον Αύγουστο του 2015.
Επίσης και τα δύο έτη με δέση επί του Βουραϊκού στον Πόρο πιάνονταν τα Νερά Ματιού και Αη Νάνας και αρδεύονταν κατά το δοκούν και τις δύο χρονιές λιβάδια και χωράφια σε ΒΑ Πόρο, Ρεμπίσια, Γραμματικού το Σπίτι (εάν δεν έβρεχε και λειτουργούσε συμπληρωματικά στη υπόγεια υγρασία).
2) Άρδευση μόνο τα μονά έτη:
ι) Από την Νερομάννα: τα χωράφια περί την «Αγία Σωτήρω» και αυτά στα Ισιώματα του Απανόκαμπου.
ιι) Από «Κυρά Μαριώ»: τα 10 περ. στρέμματα ΝΑ της.
ιιι) Από Κεφαλόβρυσο: Α) τα χωράφια του κοντινού άξονα στον οικισμό, δηλαδή στο Κυπαρίσσι, αυτά στο Προνόμιο Παπαχρυσάνθου / «Πρόκ(ρι)ουτου στους Αγίους Θεοδώρους, όλη η περιοχή στου Τσιρίκου Μύλο, στο Κομμένο Ποτάμι, στην ΒΔ Κόντη Βρύση. Β) Τα χωράφια του μακρινού άξονα στον οικισμό, δηλαδή στις νότιες Κολλαρές, Σταυρός, Β και ΒΑ Αλώνια, Ν Αλώνια, Αη Νικόλας, Α Αλώνια, Σενά.
ιv) Από «Κόντη Βρύση»: η ΝΑ Κόντη Βρύση μέχρι την Κάτω Παναγιά.
v) Από Κεφαλόβρυσο Εξάμπελων: τα χωράφια του κοντινού άξονα, δηλαδή τα Β και ΒΔ χωράφια. Τα ΒΔ κοντά στις πηγές αρδεύονται μόνο από τις 4 μικρές πηγούλες, με λίγο δηλαδή νερό.
Οι πηγές του Κεφαλόβρυσου των Εξάμπελων σε δύο θέσεις. Η μεγάλη βορειότερα και οι 4 μικρές νοτιότερα. Όλες κοντά στις λεύκες. Διακρίνεται το κεντρικό Λαγγάδι που αποτελεί και τον άξονα άρδευσης με δύο δέσεις. Βλέπουμε βόρεια στις 8-7-2017.
vι) Από τις σαββανίτικες πηγές Παγιάννη, η κερτεζίτικη Σκαμνιά στη συνέχεια άρδευσης των καθαρώς σαββανίτικων χωραφιών.
vιι) Από τα «Βαρκά», δηλαδή τα εναπομείναντα νερά των σαββανίτικων πηγών και άλλων μικρών πηγών, αρδεύονταν τα χωράφια στα «Πλατανάκια». Τα «Πλατανάκια» έχουν σχήμα σχεδόν ισόπλευρο τριγώνου. Για να κατανοήσουμε τη θέση τους θα πάρουμε ως βάση τη «γέφυρα Γιαγουδή» στη ΒΔ Σκαμνιά της Ντεσμένας. Ο αγροτικός χώρος που σχηματίζεται από το σαββανίτικο παραπόταμο που περνά κάτω από την εν λόγω γέφυρα, τον κεντρικό σαββανίτικο δρόμο που περνά πάνω απ’ αυτήν και τον κεντρικό αγροτικό δρόμο στους ανατολικούς «Χαλιάδες» δημιουργούν αυτή την περιοχή. Κατά την λειτουργία της κερτεζίτικης διπλής γεώτρησης στο «Γκαλντιρίμι», επίσης τα μονά έτη, είχαν δικαίωμα άρδευσης.
3) Άρδευση μόνο τα ζυγά έτη:
ι) Από την Νερομάννα: τα χωράφια ανατολικά του Λίθου, δηλαδή νότιες Αχλαδίτσες, Κοζίτσα και Πάνω Αλώνια μέχρι το Τριλάγγαδο.
ιι) Από «Κυρά Μαριώ»: 10 περ. στρ. ΝΔ του δρόμου του Λίθου.
ιιι) Από Κεφαλόβρυσο με προσθήκη από «Κόντη Βρύση» (και αργότερα και από γεωτρήσεις στο «Γκαλντιρίμι»): Α) Τα χωράφια του βόρειου άξονα, δηλαδή Εγγρέμενος, Δ Βαρές, Εφτελιές, ΝΑ Εξάμπελα, Γκομινάκια, Δ Γραμματικού Σπίτι. Β) Τα χωράφια του νότιου άξονα, δηλαδή Α Χαλιάδες, Πλατανάκια, Κρεμυδαριό και Α Βαρές, Ν (μέσα) Βαρές και Β (έξω) Αγρομηλιά.
ιv) Από τις σαββανίτικες πηγές Παγιάννη και μέρος (περί το 1/3 της παροχής) από Άμπουλα και μόνο την νύχτα: Ν και Β Σουρουβιά, Κεντρικές και Ν Λίμνες, ΝΑ Αγρομηλιά και Α Κάκαβος, Δ Κάκαβος, Καψιώτη και Δ Κιόσι (11 μέρες/14).
v) Από Κεφαλόβρυσο Εξάμπελων τα χωράφια του μακρινού άξονα, δηλαδή τα Α και Ν χωράφια (όπως και η νότιά τους περιοχή των Εφτελιών).
β) Ημέρες της εβδομάδας και διάρκεια κύκλου νερού
1) Ο αριθμός ημερών χωρίς άρδευση: Οι μέρες αυτές αποτελούν τον ενδιάμεσο χρόνο μεταξύ δύο διαδοχικών αρδεύσεων κάθε χωραφιού. Για την άρδευση των χωραφιών που είναι αναγκαία και επαρκής ώστε να μη διψάσουν οι καλλιέργειες έχει προκαθοριστεί στο σύστημα ακριβής αριθμός ημερών. Με εξαίρεση όσοι έχουν δικαιώματα από τις μικρές πηγές και από στέρνες, οι υπόλοιπες αρδεύσεις έχουν συγκεκριμένες ημέρες άρδευσης.
ι) Οι κήποι είχαν διακαιώματα από Παρασκευή βράδυ έως Κυριακή βράδυ, είτε αρδεύονται από Κεφαλόβρυσο, είτε από Νερομάννα.
ιι) Τα πολλά χωράφια είχαν δικαιώματα τις υπόλοιπες πέντε ημέρες (αρχίζουν από εσπέρας Κυριακής έως εσπέρας Παρασκευής, με βάση το εκκλησιαστικό νυχθήμερο).
ιιι) Το Κυπαρίσσι έχει δικαίωμα την Παρασκευή, και τα προνόμια του Παπαχρυσάνθου στον Αη Θόδωρο Δευτέρα.
ιv) Τα Εξάμπελα (ΒΔ και ΝΑ), η Αγία Μαρίνα, το Ν και το ΝΑ Κιόσι είχε όλες τις μέρες.
v) ΒΑ Πόρος, Ρεμπίσια, Παλιολίβαδο κλπ επίσης είχαν όλες τις μέρες της εβδομάδας.
2) Η διάρκεια τώρα του κύκλου νερού, δηλαδή του χρόνου για επαναποτισμό δεν είναι ίδιος για όλα τα αρδεύσιμα χωράφια. Μεθοδολογικά μπορούμε να πούμε ότι έχουμε τρεις περιπτώσεις.
Ο κανόνας είναι εβδομαδιαίος, δηλαδή άρδευση την όγδoη ημέρα από το προηγούμενο πότισμα, αφού υπολόγιζαν ότι είναι ο απαραίτητος να μη διψάσουν οι πιό νεροβόρες καλλιέργειες, όπως τα κηπουρικά και τα φασόλια. Τα Εξάμπελα λόγω της μικρότερης παροχής νερού έχουν κύκλο δύο εβδομάδων, γι’ αυτό απέφευγαν την καλλιέργεια φασολιών τις εποχές που καλλιεργούνταν όλη η μεγάλη λάκκα των Εξάμπελων.
Περιοδεία σε όλα τα Εξάμπελα και μελέτη της παραδοσιακής άρδευσης και των όποιων ζωντανών μνημείων της μαζί με τον εικονιζόμενο Γιώργο Παναγ. Αλεξόπουλο/«Κόκκορη» το Σάββατο το πρωί 8-7-2017. Ο διαγώνιος δρόμος που βλέπουμε από τα ΝΔ (Αγία Mαρίνα) προς τα ΒΑ (Ασημιοί) κόβει τα Εξάμπελα στις δύο μεγάλες αρδευτικές ζώνες τους. Οι Αλεξοπουλαίοι έχουν το 60% της ιδιοκτησίας των Εξάμπελων. Το 30% το έχουν Μαλλιαρέοι. Το υπόλοιπο 10% διακινείται με προίκες και αγορaπωλησίες. Τον ευχαριστώ και δημόσια.
Η ξεχωριστή άρδευση από τις μικρές πηγές, όπως η «Κυρά Μαριώ», η «Αγία Μαρίνα» και το «Κιόσι» δεν είχαν απόλυτο χρόνο κύκλου νερού, αλλά κανόνιζαν να έχουν κοντά στον εβδομαδιαίο.
γ) Αυγή, ημέρα, νύχτα, νυχθήμερον, ώρες
1) Οι καλλιέργειες δυτικά του νοητού περάσματος Χριστού-Παναγιάς (πλην Σταυρού), όπου και ο οικισμός, είχαν χωρισμό μόνο σε ημέρα και νύχτα. Η αρδευτική «ημέρα» άρχεται με το «σκάσιμο» του Ήλιου στις τρεις Γυναίκες και παύει με σκιάδι σε ειδικό βράχο στον Αη Μάμα ή στο Κοκκινάδι (ανάλογα με τη θέση του παρατηρητή). Η νύχτα το αντίστροφο. Στο ΝΑ Κιόσι η ημέρα άρχεται με το σκάσιμο του ήλιου ακριβώς στην πηγή και η νύχτα με το σκιάδι του Κάστρου επίσης στην πηγή! Για τους κήπους η ημέρα περιλαμβάνει και την αυγή, οπότε άρχεται με τα «σημάδια του ουρανού».
Σε περίπτωση συννεφιάς, όπου δεν φαίνονταν ούτε τα σημάδια τ’ ουρανιού, ούτε τα σημάδια στα βουνά, η αλλαγή των νερών γίνεται με το φώτισμα το πρωί και το σκοτίνιασμα το βράδυ, με μιά απόκλιση πάντως απόκλιση από τον «κανονικό χρόνο».
Η περιοχή άρδευσης κάτω από το βουνό Κοκκινάδι (ανατολική απόληξη του όρους Αλογόραχη). Με βέλη έχουμε σημειώσει όλη την αρδευτική περιοχή και την δέση από την οποία παίρνει το νερό από την Νερομάννα! Η σκιά που πέφτει το εσπέρας πάνω στον κόκκινο βράχο αποτελεί το τέλος της αρδευτικής ημέρας για τα χωράφια δυτικά των Αλωνιών της Κέρτεζης. Δεξιά το σημείο ανατολής του Ήλιου στις Τρεις Γυναίκες. Διακρίνεται επίσης μέρος της Κέρτεζης και φυσικά το σχήμα Υ, που δημιουργείται από τις κοίτες των δύο μεγάλων παραποτάμων της Λίθου και Ελά του κερτεζίτικου Βουραϊκού.
Έτσι όλος ο Απανόκαμπος (Αγία Σωτήρω, Ισιώματα, Κυρά Μαριώ, ΝΔ Λίθος, Ν Αχλαδίτσες, Κοζίτσα, Πάνω Αλώνια) ποτίζονταν ημέρα. Αντίθετα χωράφια και κήποι στους ανατολικούς πρόποδες στο Κοκκινάδι και τα λίγα χωράφια ΝΔ του Κιατίπη στους πρόποδες στο καστανόδασους ποτίζονταν νύχτα.
Ο Βράχος στο Κοκκινάδι σε κοντινό πλάνο. Βλέπουμε από τους πρόποδες αρχές Ιουλίου του 2017.
Όλοι οι κήποι του χωριού αρδεύνται την αυγή και την ημέρα του Σαββάτου και Κυριακής.
Κυπαρρίσι και Προνόμια «Πρόκ(ρι)ουτου» στους Αγίους Θεοδώρους ημέρα.
Άγιοι Θεόδωροι – Τσιρίκου μύλος – Κομμένο Ποτάμι – ΒΔ Κόντη βρύση μόνο νύχτα. ΝΑ Κόντη Βρύση νυχθήμερο.
Έτσι ο βόρειος κοντινός άξονας Ν Κολλαρές – Σταυρός – Αλώνια -Β Αη Νικόλας, Σενά αρδεύεται μόνο ημέρα και ο Ν Αη Νικόλας μόνο νύχτα.
2) Στον μεσαίο ανοικτό κάμπο, ανατολικά από το νοητό πέρασμα Παναγιάς-Χριστού και μέχρι τον άξονα που διαγράφει ο σαββανίτικος κεντρικός δρόμος από Σενά έως Σκαμνιά αρδεύονταν πάλι σε αρδευτική ημέρα και νύχτα, αλλά με άλλο σημάδι για την αρχή και το τέλος της «ημέρας».
Διακρίνεται το στενό πέρασμα Παναγιάς – Χριστού, όπως το βλέπουμε από τη Βρωμόβρυση.
Η νύχτα άρχεται με σκιά ψηλά στον Αη Μάμα και στο τελος της μεγάλης κολοσάρας στις Τρεις Γυναίκες, όπου καμάρωνε τεράστια βελανιδιά. Η αρδευτική ημέρα αρχίζει με την «αυγή» που ορίζεται ανάλογα την εποχή (βλ. στο κεφ. ΙV) με την ανατολή της «Πούλιας» ή του «Αστεριού του Αυγερινού» ή της «Αλετροπόδας» περίπου 3 ώρες πριν ανατείλει ο Ήλιος.
Έτσι η Α Παναγιά, Γκαλντιρίμι και Δυτικοί Χαλιάδες αρδεύονται μόνο νύχτα, ενώ οι Ανατολικοί Χαλιάδες και το Κρεμυδαριό αρδεύονται μόνο ημέρα.
Τα Πλατανάκια άρδευαν με τα σαββανίτικα νερά από τα «Βαρκά» όλες τις ώρες του νυχθήμερου (μονά έτη), αρκεί να έρρεαν… Κατά την λειτουργία της κερτεζίτικης διπλής γεώτρησης στο «Γκαλντιρίμι», επίσης τα μονά έτη, είχαν δικαίωμα άρδευσης μόνο την ημέρα (πάλι μονά έτη)!
Ανατολικά της Σενάς, όπου και ο μεγάλος ανοικτός κάμπος της Κέρτεζης, ο βόρειος του Βουραϊκού μακρινός άξονας Εγγρέμενος, Εφτελιές, μέρος των έξω Βαρών και ΝΑ Εξάμπελα (με μια μικρή εξαίρεση στις μέσα Βαρές και Δυτ. Αγρομηλιά) αρδεύεται μόνο ημέρα.
Διακρίνεται ο μεγάλος ανοικτός κάμπος και τα δυτικά όριά του, όπως φαίνεται από του Γραμματικού το Σπίτι.
Το τέλος της αρδευτικής ημέρας και σε όλο τον μεγάλο ανοικτό κάμπο ορίζεται με στο μοναδικό εμφανή μεγάλο βράχο στους Βωρούς δίπλα στην Ντεσμενόβρυση της Δυτικής Ντεσμένας. Ο βράχος αυτός στην μεγάλη δυτική Λαγγαδιά έχει υπερκαλυφθεί από το δάσος που έχει πυκνώσει.
3) Όλα τα χωράφια που αρδεύονται με σαββανίτικα νερά Παγιάννη και Άμπουλα, δηλαδή ΒΔ στη Σκαμνιά, αυτά που είναι ανατολικά του σαββανίτικου παραπόταμου και νότια του κερτεζίτικου Βουραϊκού, όπως και κάποια (περ. 20 στρ.) με νερό Κεφαλοβρύσου στις μέσα Βαρές και Δ Αγρομηλιά αρδεύονται με το χρόνο του νυχθήμερου κομμένο στα τρία. Δηλαδή νύχτα, αυγή και ημέρα.
Η μισοχωμένη πηγή του Παγιάννη, 300 μέτρα μέσα (νότια) στον σαββανίτικο κάμπο, η οποία αποτελούσε την βάση των νερών άρδευσης της περιοχής. Διακρίνεται στα νότια μέρος προστατευτικού πέτρινου τοίχου.
Και η πηγή Άμπουλας περίπου στο μέσον του δρόμου στο Γκαλντιρίμι, από τις δύο γεωτρήσεις μέχρι το χωριό των Σαββανών (Καλλιφώνιο), στους πρόποδες των δυτικών βουνών της περιοχής.
Συγκεκριμένα σ’ αυτά τα χωράφιαη νύχτα, άρχεται, αφού ανοίκουν στον μεγάλο ανοικτό κάμπο, με το σημάδι στο βράχο στους Βωρούς στην Ντεσμενόβρυση της Δυτ. Ντεσμένας και τελειώνει με την ανατολή της «Πούλιας» ή του «Αστεριού» ή της «Αλετροπόδας» ανάλογα με την εποχή (βλέπε αναλυτικά επόμενο κεφ. IV).
Η Ντεσμένα και ο ανατολικός ανοικτός κάμπος της Κέρτεζης όπως φαίνεται στα όρια Εξάμπελων και Ασημιών. Βλέπουμε νότια στις 8-7-2017. Στα ΝΑ το χωριό Λαγοβούνι. Στους Βωρούς της Ντεσμένας σημαδέψαμε και τον βράχο-σημάδι για το τέλος της αρδευτικής ημέρας σ’ αυτό το μέρος του κάμπου της Κέρτεζης.
Επομένως: Ο Δυτ. Κάκαβος (αρχή σειράς), η νότια (μέσα) Αγρομηλιά και ο Ανατ. Κάκαβος άρδευαν νύχτα. Ομοίως άρδευαν νύχτα το μισό ΝΑ χωράφι του (+) Σωκράτη Αλεξόπουλου στις Ν Λίμνες, του Καψιώτη έως και του «Αβράμη» στο Β Κιόσι.
Μέρος των έξω Βαρών και Δ Αγρομηλιά, όπως και οι Β και οι κεντρικές Λίμνες, έως και το μισό δυτικό χωράφι του (+) Σωκράτη Αλεξόπουλου, άρδευαν αυγή, δηλαδή περίπου τρεις ώρες μεταξύ της ανατολής του «ουράνιου φωτεινού σώματος» και το σκάσιμο του Ήλιου στεις Τρεις Γυναίκες. Όλη η νότια, κεντρική και βόρεια Σουρουβιά άρδευε μόνο ημέρα, δηλαδή με το σκάσιμο του Ήλιου στις Τρείς Γυναίκες έως να πέσει ο ίσκιος στο μεγάλο βράχο στους Βωρούς της Δυτ. Ντεσμένας!
δ) Ώρες άρδευσης ανά στρέμμα
Με μία διαίρεση του αριθμού των στρεμμάτων διά της μέσης διάρκειας της άρδευσης όλων των αντίστοιχων χωραφιών προκύπτει κατά προσέγγιση η διάρκεια ωρών άρδευσης ανά στρέμμα. Οι ώρες αυτές δεν είναι ίδιες σε όλες τις περιοχές διότι παίζουν ρόλο τόσο η σύσταση του εδάφους, όσο και η παροχή του συγκεκριμένου αυλακιού. Αυτό το γνώριζαν οι καλλιεργητές και σ’ αυτόν επέμεναν και οι υδρονομείς – νεροπούλοι…
ΙV) Τα σημάδια του Ουρανού…
Επειδή παραδοσιακά δεν υπήρχαν ρολόγια σε μαζική κλίμακα, ο ορισμός της ημέρας, της αυγής και της νύχτας γινόταν με τα σημάδια του «Ουρανού». Κατά προσέγγιση η νύχτα ξεκινούσε με τη δύση του Ηλίου και τελείωνε με το «φώτισμα». Όμως δεν ήταν πάντα έτσι… Αφενός γιατί το τέλος της νύχτας ανατολικά από την Παναγιά ήταν πριν το φώτισμα με βάση τρία ουράνια «νυχτερινά» σημάδια – αστερισμούς. Αφετέρου γιατί σε κάποια χωράφια μεταξύ νύχτας και μέρας περεμβάλετο η … αυγή με μέση διάρκεια περί τις τρεις ώρες!
Η Δύση του Ήλιου καθορίζονταν με τον ίσκιο σε δυτικά βουνά από την περιοχή της άρδευσης, τα λεγόμενα «απόσκια» ή «σκιάδια». Δημιουργούνταν με τη δύση του ήλιου ένα απόσκιο στον Άη Μάμα και ένα στο βουνό «Κοκκινάδι» και αφορούσε την άρδευση δυτικά της «Κάτω Παναγιάς», στο ανατολικό μέρος της «Ράχης Ρουμάνη» με το καστανόδασος στα βόρειά της. Βεβαίως δημιουργούνταν και στον στο βράχο στους Βωρούς της Ντεσμένας. Ομοίως και πάνω στην πηγή Κιόσι.
Απόσπασμα παλαιού χάρτη του Ν. Αχαΐας. Διακρίνονται αρκετά τοπονύμια.
Ανατολικά της «Κάτω Παναγιάς» και ειδικά μετά την «Σενά», από ‘που αρχίζει να εκτείνεται και ο μεγαλύτερος κάμπος, το απόσκιο ήταν στην Ντεσμένα, που έπεφτε από βράχο στους Βωρούς.
Αυτά τα καθορισμένα σημάδια για το αρδευτικό τέλος της ημέρας ανά αρδεύσιμη περιοχή, δηλαδή το εσπέρας, κυμαίνονταν από τις 5.15μμ έως τις 6.00μμ. ανάλογα την περίοδο.
Το τέλος τώρα της «νύχτας» και η αρχή της «αυγής» καθορίζονταν λοιπόν από τρεις κατά σειρά αστερισμούς της νύχτας που φαίνονταν στην Ανατολή της Κέρτεζης (όλα τα αστέρια κινούνται φαινομενικά στον ουράνιο θόλο από Ανατολή προς Δύση, όπως ο Ήλιος). Έτσι αρχίζει το «φώτισμα» κυρίως στα χωράφια του μεγάλου κάμπου, δηλαδή ανατολικά της «Κάτω Παναγιάς»…
Τα σημάδια των αστερισμών ήταν α) η «Πούλια» (αστρονομικές Πλειάδες), β) το «Αστέρι Αυγερινός» (η πρωινή Αφροδίτη) και γ) η «Αλετροπόδα» (Μεγάλη Άκτος).
Τα ουράνια αυτά «χρονικά» σημάδια εναλλάσονταν ανάλογα με την περίοδο με στόχο να βγαίνουν τα ποτίσματα δίκαια, αφού το εύρος της νύχτας και της ημέρας δεν είναι σταθερό. Παράλληλα η άρδευση αποδίδει περισσότερο την «νύχτα», αφού το νερό που ποτίζει δεν εξατμίζεται από τις σχεδόν κάθετες ακτίνες του Ήλιου.
Συγκεκριμένα πριν τις 21 Ιούνη (νέο ημερολόγιο) η μέρα μεγαλώνει, ενώ μετά απ’ αυτή την ημερομηνία μικραίνει. Αντίστροφα συμβαίνει με το εύρος της νύχτας. Επειδή η πραγματική περίοδος άρδευσης στην Κέρτεζη αρχίζει με το (κινητό) Πάσχα κατά προσέγγιση με κύρια καλλιέργεια τα φασόλια δημιουργήθηκε η πρώτη χρονική περίοδος συμμετρικά της 21ης Ιουνίου (νέο ημερολόγιο) και έως του Αη Λιά (20 Ιουλίου με παλαιό εορτολόγιο). Για την περίοδο αυτή επιλέχθηκε ως πρώτο χρονικό όριο ο αστερισμός της «Πούλιας» (Πλειάδες) [1].
Το σύνολο της Πούλιας με ειδικούς αστρονομικούς φακούς. Με γυμνό μάτι φαίνονται 6-8 αστέρια της και κυρίως το μεσαίο πιό έντονο. Αυτό ονομάζεται Πούλια. Σε πολλούς λαούς θυμίζει κλώσσα με κλωσόπουλα, δηλαδή «πουλιά»….
Στην Κέρτεζη ανατέλει βορειοδυτικά από τον Χελμό και πάνω από το χωριό Κραστικούς. Είναι ορατή απ’ όλα τα μέρη της Κέρτεζης. Φυσικά όσο πιο ανατολικά βρισκόμαστε φαίνεται η ανατολή και πιό αργότερα. Αν προστεθεί και το γεγονός ότι σε πραγματικό χρόνο κυλίεται η αστρονομική ώρα ανατολής, γι αυτό η ώρα – όριο είναι μεταβλητή. Κατά προσέγγιση η ώρα αυτή κυμαίνεται μεταξύ 2.30 μμ έως 3.30 χειμερινή ώρα.
Μετά την εορτή του Αη Λιά (20 Ιούλη με παλαιό ημερολόγιο, αρχές σημερινού Αυγούστου, ήτοι 2/8) ακολουθείται το δεύτερο χρονικό όριο με το Αστέρι Αυγερινό (πρωϊνή Αφροδίτη) [2] έως την εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου (Παναγίας) στις 15 Αυγούστου (παλαιό εορτολόγιο). Η περίοδος αυτή επομένως είναι τρεις εβδομάδες. Και είναι μικρή, διότι ο ρυθμός αλλαγής του εύρους της νύχτας και της ημέρας είναι μεγάλος, αλλά και οι ανάγκες άρδευσης διαφορετικές και τα νερά λιγότερα…
Παρατηρούμε ότι το πολύ έντονο «Αστέρι» – Αυγερινός, δηλαδή η πρωϊνή Αφροδίτη ανατέλει νωρίτερα από το δυνατότερο αστέρι των Πλειάδων (2ο εδώ σε φωτεινότητα), λεγόμενη «Πούλια».
Επειδή λοιπόν έχει μεγαλώσει η νύχτα και τα χωράφια της νύχτας άρχισαν την άρδευση νωρίτερα, γι αυτό και τελειώνει νωρίτερα με το «Αστέρι»! Η ώρα ανατολής είναι κατά μ.ό. στις 3.30 π.μ..
Ανατέλει ο Αυγερινός πάνω από το βουνό Μάγερη κοντά στου Γραμματικού το Σπίτι, κατά την περίοδο των τριών εβδομάδων του Αυγούστου. Η φωτογραφία της περιοχής είναι των αρχών Ιουλίου 2017 από την περιοχή «Κιόσι». Παρατηρητές που είναι δυτικά του Εγγρέμενου το βλέπουν να ανατέλει πιο αργότερα λόγω της Παρεμβολής του βουνού «Σενά»!
Το τρίτο χρονικό όριο είναι η ανατολή της «Αλετροπόδας» (Μεγάλη Άρκτος) [3] για όσο καιρό υπάρχουν ακόμα αρδευτικές ανάγκες στα χωράφια (τελευταία ποτίσματα για φασόλια ή πατάτες και αρκετά για Αραβόσιτο, τριφύλια και κηπουρικά). Ανατέλει τέλος Αυγούστου και μετά περίπου από το ίδιο σημείο στους Κραστικού που φαίνεται και η ανατολή της Πούλιας στην πρώτη αρδευτική περίοδο, αφού προηγουμένως έχει ανατείλλει πιό νότια η ομοιά της (αλλά αντεστραμένη) μικρή άρκτος.
Η περιοχή πάνω από τους Κραστικούς απ’ όπου φαίνεται από τις κεντρικές Λίμνες τόσο η ανατολή της Πούλιας, όσο και της Αλετροπόδας από τον ανοικτό κάμπο της Κέρτεζης.
Δείτε προσανατολισμό χωρίς πυξίδα [4].
Η μεγάλη άρκτος, δηλαδή η «Αλετροπόδα» είναι η κάτω-αριστερά. Η επάνω-δεξιά είναι η μικρή άρκτος. Στην φωτογραφία βλέπουμε προς Β – ΒΑ στις 3 Σεπτεμβρίου 2014 κάπου στην Ελλάδα. Εμείς μπορούμε να φανταστούμε το βουνό του Αη Λιά ευρισκόμενοι π.χ. στις Λίμνες ή Σουρουβιά, που χρειάζεται να «κοπεί» το νερό από τον Κάκαβο για να ποτίσουν οι Λίμνες την «Αυγή»!
V) Πληροφορίες και Συνεντεύξεις
Όλο αυτό το υλικό που επεξεργάστηκα και επεξεργάζομαι και για τις επόμενες αναρτήσεις τροφοδοτήθηκε με μικρότρες ή μεγαλύτερες συνεντεύξεις με τους ανθρώπους του χωριού που έζησαν, ενθυμούνται ή ζουν ακόμα στα αρδευτικά τεκταινόμενα της νεροφόρας Κέρτεζης.
Μερικοί από τους ανθρώπους που έχω μιλήσει έχουν φύγει από τον πρόσκαιρο κόσμο της βιοπάλης. Αιωνία τους η μνήμη. Ανάμεσα σ’ αυτούς κι ο αγαπημένος μου πατέρας, κοντά στον οποίο μαθήτευσα στα αγροτικά και αρδευτικά (και όχι μόνο).
Οι υπόλοιποι που εργάζονται, απασχολούνται και ζούν στο τόπο που γεννήθηκα και μεγάλωσα θέλουν όχι μόνο τις δικές μου δημόσιες ευχαριστίες, αλλά και τις δικές σας. Κάποιους θα τους αναφέρω και σε επόμενες αναρτήσεις. Αν παρά ταύτα ξέχασα κάποιον να μου το υπενθυμίσει. Δεν έγινε με σκοπιμότητα.
Η τελευταία συνέντευξη την Κυριακή 9 Ιουλίου στον κεντρικό πλάτανο πίνοντας καφέ μετά τη Θεία Λειτουργία. Διακρίνονται από αριστερά ο Χρήστος Δημ. Αντωνόπουλος/«Νταραλέξης», ο Γιώργος Δωτ. Δουκλιάς/«Αλής» και η Μαρία σύζ. (+) Σωτηρίου Θ. Βορύλλα/«Μπαλαλά». Με την μακρά αυτή συλλογική συνέντευξη και συζήτηση διασταυρώσαμε στοιχεία, πληροφορίες και βεβαίως βελτιώσαμε και τα του άρθρου αυτού και των επομένων.
Αλκιβιάδης Σπ. Αρχιμανδρίτης/«Αλκίκος», Κώστας Σωτ. Τριπολιτσιώτης, Αποστόλης Ανδρ. Ανδριόπουλος/«Κομόλας», Γεώργιος Σωτ. Δουκλιάς/«Αλής», Χρήστος Δημ. Αντωνόπουλος/«Νταραλέξης», Κωσταντίνος Σπήλιου Κόντης, Γεώργιος Ανδρ. Μάρκος/«Ψαχούλιας», Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Βασίλειος Παν. Βορύλλας/«Μπαλαλάς», Γεώργιος Παν. Αλεξόπουλος/«Κόκορης», Αναστάσιος Γεωργ. Λεχουρίτης, Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος, Ανδρέας Γ. Μάρκος, Παναγιώτης Χρ. Κούρτης, Μιχάλης Παν. Βορύλλας/«Γαλούλας», Παναγιώτης Αθ. Τριπολιτσιώτης, Δημήτριος Αναστ. Τζένος, Δημήτριος Απ. Σωτηρόπουλος/«Σβολής», Νικόλαος Ιω. Σαμαρτζόπουλος/«Κάκης», Νικόλαος Αντ. Ρέλλας/«Αγροφύλακας», Παναγιώτης Χρ. Αβραμόπουλος/«Αβράμης», Λεωνίδας Γ. Ρήγας, Κωνσταντίνος Λ. Ρήγας, Γιάννης Παν. Σκαμβούγερας/«Καραμούζας», Σωτήρης Κωνστ. Σωτηρόπουλος/ «Λούκης», Κώστας Νικ. Αλεξόπουλος/«Τζούδας», Αντώνιος Δημ. Σωτηρόπουλος/«Σβολής», Διονύσης Ανδρ. Αλεξόπουλος/«Κόκκορης», Σωτήρης Ανδρ. Βορύλλας/«Ντάνος», Γεώργιος Δημ. Καλύβας, (+) Αναστάσιος Δημ. Τζένος, (+) Αντώνιος Παν. Μπούρδαλας, (+2016) Γεώργιος Αγγ. Διαμαντόπουλος.
VI) Παράρτημα – Παραπομπές
[1] α) «Πούλια (Πλειάδες): Δεν είναι ένα αστέρι όπως νομίζουμε, αλλά γειτονικό αστρικό σμήνος. Στον ίδιο γαλαξιακό βραχίονα του Ωρίωνα, όπως και ο Ήλιος μας. Είναι το λαμπρότερο αστρικό σμήνος που φαίνεται από τον πλανήτη μας.
Οι Πλειάδες λέγονται και εφτά αδερφές, αφού με γυμνό μάτι φαίνονται εφτά αστέρια. Όσοι διαθέτουν άριστη όραση μπορούν να διακρίνουν ακόμα και έντεκα άστρα χωρίς κυάλια ή τηλεσκόπιο. Είναι ένας πολύ καλός τρόπος για έλεγχο της όρασης στη σκοτεινή νύχτα, φυσικά μακρυά από τα φώτα της πόλης.
Στην πραγματικότητα όμως, κοιτάζοντας αυτό το αστρικό σμήνος των Πλειάδων με τηλεσκόπιο θα διακρίνουμε τετρακόσια περίπου αστέρια που λάμπουν έντονα. Είναι όλα νεότατα αστέρια, μόλις 60 εκατομ ετών που γεννήθηκαν μαζί από ένα τεράστιο αστρικό νέφος. Αν σκεφτούμε ότι γεννήθηκαν την εποχή των δεινοσαύρων στη Γη, τότε μπορούμε ευκολότερα με χρονικό συσχετισμό να αντιληφθούμε την πραγματικά βρεφική τους ηλικία.
Το πιο λαμπρό αστέρι των Πλειάδων είναι η Αλκυόνη, που είναι 500 φορές φωτεινότερη από τον Ήλιο μας (φωτεινότητα εκφράζει το ίδιο το αστέρι, ενώ η λαμπρότητα όπως το αστέρι φαίνεται από τη Γη). Σύμφωνα με την παράδοση των Ινδιάνων οι Πλειάδες είναι οι εφτά Ινδιάνες Παρθένες που τις κατεδίωκαν οι αρκούδες. Αναφέρονται επίσης και σε κινέζικα κείμενα το 2357π.Χ.
Είναι εύκολο να εντοπίσουμε την Πούλια, αν την εποχή αυτή (ΣΣ: αρχές Οκτώβρη) στις 6 το πρωί κοιτάξουμε λίγο δυτικότερα από το κατακόρυφο του τόπου μας.». ΠΗΓΗ: Ανδρέας Σόγιας, 8 Οκτωβρίου 2015, http://www.haniotika-nea.gr/poulia-ke-avgerinos/
β) «... Πλειάδες ή Πλειάς ή Μ45 στην αστρονομία ονομάζεται ένα ανοικτό αστρικό σμήνος, που ανήκει στον αστερισμό Ταύρο. Από τους αστέρες του σμήνους των Πλειάδων είναι ορατοί με γυμνό μάτι μόνο έξι ή οκτώ, ενώ με το τηλεσκόπιο αποκαλύπτεται ότι το σμήνος αποτελείται από 2.500 περίπου αστέρες…
….Οι από της αρχαιότητας παρατηρήσεις των Πλειάδων δεν ξέφυγαν της προσοχής του νεοελληνικού λαού, που τις ονόμασε κοινώς Πούλια ή Πλειά ή Πιλειά ή Απλειά ή Οπλειά ιδιωματικά και ιστορεί πως ήταν επτά αδελφές, γι΄ αυτό και τις αποκαλούν και «Εφτάστερο» ή «Εξάστερο» (η Μερόπη είναι δυσδιάκριτη)…». ΠΗΓΗ: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%AC%CE%B4%CE%B5%CF%82_(%CE%B1%CF%83%CF%84%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CE%B1)
[2] «...Αυγερινός: Είναι ο πλανήτης Αφροδίτη, ο δεύτερος κατά σειρά κοντινότερος στο Ήλιο… Επειδή η Αφροδίτη περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο γρηγορότερα από τη Γη, σε 224 ημέρες, προσπερνά τον πλανήτη μας και επειδή είναι πιο κοντά στον Ήλιο εμφανίζεται άλλοτε στη Δύση με το σούρουπο ως Αποσπερίτης, και άλλοτε στην Ανατολή πριν το χάραμα ως Αυγερινός, όπως αυτή την εποχή…
Η λαμπρότητα της Αφροδίτης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην εγγύτητα προς τη Γη. Κανένας άλλος πλανήτης δεν πλησιάζει τόσο πολύ τη Γη (ελάχιστη απόσταση 40 εκατομ χλμ, ενώ η σημερινή είναι 88)…
… Αυτές τις ημέρες (ΣΣ: αρχές Οκτώβρη) η ανατολή του Αυγερινού γίνεται περίπου στις 4 το πρωί, που λόγω της περιστροφής της Γης συνεχώς ανεβαίνει στον Ανατολικό ουρανό. Χαμηλά στον ορίζοντα δε φαίνεται και τόσο έντονα, όσο όμως περνά ο χρόνος και πριν την ανατολή του Ήλιου στις 6 η λαμπρότητά του φτάνει στο μέγιστο και μια φωτεινή εικόνα προβάλλεται μπροστά μας…». ΠΗΓΗ: Ανδρέας Σόγιας, 8 Οκτωβρίου 2015, http://www.haniotika-nea.gr/poulia-ke-avgerinos/.
[3] α) «…αλετροπόδα (η) = η βάση του ξύλινου αλετριού, κατασκευασμένη από κορμό δέντρου που μετά από σχετικό πελέκημα αποτελεί τη βάση του αλετριού πάνω στην οποία εφαρμόζονται τα άλλα εξαρτήματα, το στιβάρι, η σπάθη, τα φτερά και το υνί. Φέρει και ένα κάθετο κλαδί που αποτελεί το στήριγμα της χερολαβής (χερούλι)…». ΠΗΓΗ: https://sarantakos.wordpress.com/2012/08/20/tesserislekseis/
β) «Μεγάλη Άρκτος: Είναι ο αστερισμός που τραβάει αμέσως την προσοχή των ματιών, είναι ο πιο πολυσυζητημένος και ο πιο πολυτραγουδισμένος αστερισμός. Και αυτά διότι είναι αειφανής από το βόρειο ημισφαίριο, έχει μεγάλη έκταση και οι αστέρες του έχουν μεγάλη λαμπρότητα.
Σήμερα, εξαιτίας της μετάπτωσης των ισημεριών, ο αστερισμός της Μεγάλης Άρκτου μετατοπίστηκε νοτιότερα και έτσι υπάρχουν περιοχές στην Ελλάδα που δε βλέπουν ολόκληρο τον αστερισμό καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους….
Το σχήμα της «Αλετροπόδας» – Μεγαλης Άρκτου σε κοντινό πλάνο…
…Παρ’ ότι δεν μοιάζει καθόλου με αρκούδα ο αστερισμός, είναι εντυπωσιακό το γεγονός πώς όλοι οι λαοί της Βορείου Αμερικής και της Ευρασίας, την ονομάζουν έτσι, πιθανότατα έχοντας μεγάλη σχέση με τη μετακίνηση των λαών από την Ασία στην Ευρώπη και μέσω του Βερίγγειου Πορθμού και της Αλάσκας, στη Βόρεια Αμερική…
….Επίσης ο λαός μας την αποκαλεί Αναποδοκάραβο, Κάραβο, Αλέτρι, Αλετροπόδι, Συμπεθεριό, Κλέφτη, Επτά Αδέλφια και Χορό των Επτά Παρθένων…
…Έτσι, η Μεγάλη Άρκτος, είχε στο παρελθόν ένα τελείως διαφορετικό σχήμα από αυτό που έχει σήμερα και θα έχει στο μέλλον ένα επίσης τελείως διαφορετικό σχήμα…». ΠΗΓΗ: http://astromonos.blogspot.gr/2013/03/5o.html
[4] Προσανατολισμός το βράδυ με το πολικό αστέρα: «….Θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα αστέρια ανάλογα την εποχή και την ώρα βρίσκονται σε διαφορετική θέση στον ουρανό όπως συμβαίνει με και με τα υπόλοιπα ουράνια σώματα που βλέπουμε από τη γη...» ΠΗΓΗ: 29 Νοεμβρίου 2014, http://diaviosi.blogspot.gr/2014/11/prosanatolismos-asteria.html.
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι πτυχ. θεολογίας και εργάζεται ως φυσικός στην β/βάθμια εκπ/ση. Είναι συμμέτοχος σε συνδικαλιστικές και πολιτισμικές συλλογικότητες. e-mail: pmkas2004@yahoo.gr
10 Ιουλίου 2017. Νέα ενημέρωση στις 02-09-2017
Επόμενη ανάρτηση: Τα νερά της Κέρτεζης – Μέρος ΙΙΙ: Τα συστήματα άρδευσης. Τεχνικές της παραδοσιακής άρδευσης στην Κέρτεζη– Ενότητα 2η (23-08-2017).
