Τα πράγματα μπορούν να πάνε αλλιώς… (σημειώσεις για ένα εναλλακτικό παραγωγικό πρότυπο) – Μέρος ΙΙ
Του Παναγιώτη Σωτήρη
Συνέχεια από το Μέρος Ι 4. κοινωνικές συμμαχίες
Όλα αυτά απαιτούν και μια νέου τύπου συμμαχία ανάμεσα στις δυνάμεις της εργασίας και άλλα κοινωνικά στρώματα. Δείξαμε ήδη με ποιο τρόπο μπορεί να υπάρξει μια πλατιά συμμαχία με τα μικρομεσαία αγροτικά στρώματα στην κατεύθυνση ενός σύγχρονου συνεταιριστικού κινήματος που θα βάζει διαρκώς αναβαθμισμένες μορφές συλλογικής διαχείρισης και οργάνωσης, σε ρήξη με τη λογική της ατομικής αγροτικής «επιχειρηματικότητας» που σήμερα προτείνεται. Αντίστοιχα, οι δυνάμεις της διανοητικής εργασίας μπορούν να αποτελέσουν κομμάτι μιας συλλογική προσπάθειας εναλλακτικής ανάπτυξης, υπό την προϋπόθεση ότι υπερβαίνουν τον ελιτισμό και λειτουργούν με συνείδηση ότι είναι τμήμα του συλλογικού εργαζομένου.
Με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να δούμε και άλλα στρώματα. Σήμερα η κυρίαρχη πολιτική ετοιμάζεται να συντρίψει σημαντικό μέρος των αυτοαπασχολούμενων και των μικρών επιχειρήσεων, ιδίως μέσα από μια παρατεταμένη ύφεση. Τα στρώματα αυτά μπορούν να αποτελέσουν κομμάτι μιας ευρύτερης κοινωνικής συμμαχίας, υπό την προϋπόθεση ότι αποδέχονται και στοιχεία μετασχηματισμού του ρόλου τους: θα τους δοθεί η δυνατότητα επιβίωσης, απαλλαγής από μορφές ανταγωνισμού που τους αποδιαρθρώνουν, ένταξη σε εμπορικά δίκτυα που δεν θα μετακυλούν τεράστιο κόστος στους καταναλωτές, ορθολογική φορολόγηση, αλλά και ταυτόχρονα θα πρέπει να αποδεχτούν ότι δεν θα μπορούν να στηρίζονται ούτε στην υπερεκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, ούτε στην αξιοποίηση του προνομιακού ρόλου τους έναντι του καταναλωτή.
5. Ο μετασχηματισμός των παραγωγικών σχέσεων
Κομμάτι όλης αυτής της διαδικασίας δεν μπορεί παρά να είναι ένα αίτημα μετασχηματισμού των παραγωγικών σχέσεων. Αυτό θα είναι και σε τελική ανάλυση το καθοριστικό πεδίο που θα διαμορφώνει ένα διαφορετικό υλικό συσχετισμό δύναμης μέσα στην παραγωγή. Γιατί είναι προφανές ότι η τυπική αλλαγή των σχέσεων ιδιοκτησίας δεν συνιστά και μετασχηματισμό των παραγωγικών σχέσεων, κάτι που καταγράφηκε και ως όριο των περισσότερων αποπειρών σοσιαλιστικού μετασχηματισμού. Αυτό σημαίνει ότι τα βήματα προς την ενίσχυση της δημόσιας ιδιοκτησίας και της έμφασης στην αυτοδύναμη ανάπτυξη πρέπει να συνδυαστούν με μεγάλους πειραματισμούς με μη καπιταλιστικές μορφές οργάνωσης της εργασίας που να στηρίζονται στη συλλογικότητα, την αμφισβήτηση ιεραρχιών και αυθεντιών και την απόπειρα υπέρβασης της διάκρισης διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας. Ένας τέτοιος πειραματισμός για νέες μη εκμεταλλευτικές και μη ιεραρχικές μορφές οργάνωσης της παραγωγής, που δίνει μια άλλη πιο στρατηγική διάσταση στην αναγκαία εργατική δημοκρατία μέσα στην παραγωγή, απαιτεί και τομές εκτός παραγωγής, κύρια σε ό,τι αφορά την κοινωνικοποίηση της γνώσης και της τεχνογνωσίας και τη διάχυση του «μυστικού της γνώσης». Η σύγχρονη εργατική δύναμη, πολύ πιο «διανοητική» στην ίδια την οντολογία της, με τις αυξημένες γνωσιακές και επικοινωνιακές δεξιότητες, μπορεί να παίξει πρωτοπόρο ρόλο σε αυτό τον πειραματισμό.
6. Ο επαναπροσδιορισμός της ευημερίας
Όλα αυτά απαιτούν επαναπροσδιορισμό της ευημερίας. Πολλές φορές η Αριστερά την όρισε ποσοτικά, ως μια δίκαια κατανεμημένη οικονομική μεγέθυνση. Εδώ δεν μιλάμε γι’ αυτό, αλλά για την ποιότητα της δημόσιας και δωρεάν παιδείας και υγείας, τη μείωση του χρόνου εργασίας την ανάπτυξη εκτεταμένου συστήματος δημόσιων συγκοινωνιών, τη μείωση του άγχους της ανασφάλειας και του κοινωνικοοικονομικού στρες, την πολιτιστική αναγέννηση, την προστασία του περιβάλλοντος, την ουσιαστική κοινωνικότητα που να σπάει την αλλοτρίωση και την εξατομίκευση. Ένα τέτοιο πρότυπο μπορεί στους οικονομικούς δείκτες να μοιάζει «αποανάπτυξη», να μην περιλαμβάνει την εύκολη πρόσβαση σε διάφορα καταναλωτικά φετίχ, αλλά θα ανοίξει δρόμους μιας πραγματικά καλύτερης ζωής.
7. Επιτακτικές απαντήσεις και μεγάλες δυσκολίες
Μια τέτοια προσπάθεια εντάσσεται σαφώς στον ορίζοντα της αμφισβήτησης των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας και εκμετάλλευσης και μιας σύγχρονης σοσιαλιστικής προοπτικής. Αυτό δεν σημαίνει δογματική αναπαραγωγή «έτοιμων» επαναστατικών συνταγών. Πόσω μάλλον που εάν μιλάμε για μια «συγκεκριμένη ουτοπία», δηλ. για το οριακό ενδεχόμενο σημερινών εξελίξεων και τομών, δεν θα μιλάμε για μια «αποκαλυπτικού τύπου» επαναστατική εξουσία, όπου ύστερα από ένοπλη εξέγερση και εμφύλιο πόλεμο θα γίνει σοσιαλιστική ανοικοδόμηση πάνω σε ερείπια, αλλά για μια πολύ πιο σύνθετη, άνιση και αντιφατική διαδικασία. Είναι πιθανό ο συνδυασμός πολιτικής και οικονομικής κρίσης να οδηγήσει στην αναγκαστική απόφαση για τομές όπως η έξοδος από το ευρώ και στη συνύπαρξη αντιφατικών κυβερνητικών μορφών με μορφές αυτοοργάνωσης, αυτοδιαχείρισης εργατικού ελέγχου και λαϊκής εξουσίας «από τα κάτω». Θα είναι, επομένως, μια σύνθετη διαδικασία που στα πρώτα βήματα θα φαντάζει ταυτόχρονα ως διαχείριση και μετασχηματισμός του υπάρχοντος. Σήμερα, τα αναγκαία μέτρα για να αποφύγουμε την καταστροφή περιλαμβάνουν ταυτόχρονα αποφάσεις που μπορούν να τις πάρουν ακόμη και αστικές κυβερνήσεις υπό τον εκβιασμό του λαϊκού κινήματος και πολύ τολμηρές μορφές ρήξης με τον «υπαρκτό καπιταλισμό».
Σε αντίθεση με προηγούμενα πειράματα σοσιαλιστικού μετασχηματισμού που συχνά είχαν να αντιμετωπίσουν είτε μικρό βαθμό προηγούμενης καπιταλιστικής ανάπτυξης, είτε τις επιπτώσεις προηγούμενων καταστροφικών εμφυλίων πολέμων, εμείς μιλάμε για διαδικασίες μετασχηματισμού σε κοινωνίες με σχετικό βάθος των καπιταλιστικών σχέσεων, των αστικών θεσμών, της καπιταλιστικής «δύναμης της συνήθειας» (Λένιν). Η «υπόσχεσή» της Αριστεράς δεν μπορεί να είναι ατέρμονες θυσίες, θα πρέπει να υπάρχουν αποτελέσματα βελτίωσης, θα πρέπει κι η επιβίωση και μια σχετική ευημερία εξ αρχής να είναι εφικτά.
Όμως, η μεγάλη δυσκολία είναι η άρθρωση ενός εναλλακτικού «κοινωνικού λογισμού», μιας διαφορετικής κοινωνικοποίησης των επιμέρους πρακτικών, που να στηρίζεται στην δημοκρατία, την αυτοδιαχείριση και το συλλογικό σχεδιασμό και να υπερβαίνει την αγορά ως τρόπο συντονισμού επιμέρους ιδιωτικών εργασιών, χωρίς να αναπαράγει τις στρεβλώσεις ενός κεντρικού «σχεδίου» που απλώς επιβάλλεται στο όνομα της κοινωνίας. Χρειάζεται να συναρθρώσουμε τις απαιτήσεις επιβίωσης και εγγύησης ενός ορισμένου επιπέδου διαβίωσης, με το συλλογικό σχεδιασμό, με την συνάρθρωση κοινωνικών συμμαχιών, με το μετασχηματισμό των παραγωγικών σχέσεων. Για να το πούμε διαφορετικά, μια σύγχρονη διαδικασία σοσιαλιστικού μετασχηματισμού θα πρέπει ταυτόχρονα να σέβεται τις αναγκαιότητες που οδήγησαν τον Λένιν στη λογική της ΝΕΠ (διατήρηση και μορφών εμπορευματικής ανταλλαγής, διαλεκτική αντιμετώπιση των κοινωνικών συμμαχιών, ανασυγκρότηση του παραγωγικού ιστού) και να δοκιμάζει πρακτικές όπως αυτές που δοκιμάστηκαν στην κινεζική Πολιτιστική Επανάσταση (αμφισβήτηση του καταμερισμού εργασίας, πειραματισμός με την οργάνωση της παραγωγής, κοινωνικοποίηση της τεχνογνωσίας).
Όμως, ένα εναλλακτικό πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης απαιτεί και άλλης κλίμακας συλλογικότητα, πρωτοβουλία και αλληλεγγύη σε όλες τις όψεις της ζωής, υπέρβαση παραδομένων στερεότυπων, κοινωνικών ιεραρχιών, έμφυλων διακρίσεων, μια άλλη ηθική της στράτευσης και της αλληλεγγύης, μια τομή στις ιδεολογικές πρακτικές, στη συλλογική αυτοσυνείδηση και συγκρότηση των ίδιων των λαϊκών μαζών, αυτό που βολονταρίστικα ορίστηκε ως ο «νέος άνθρωπος» στα συνθήματα του ιστορικού κομμουνιστικού κινήματος.
8. Οι αναγκαίες προϋποθέσεις
Όλα αυτά έχουν τρεις κρίσιμες απαιτήσεις. Η πρώτη αφορά το θέμα της εξουσίας. Οι τομές αυτές απαιτούν προφανώς και ξεδίπλωμα λαϊκών δυναμικών από τα κάτω, μέσα από ένα ρωμαλέο εργατικό και λαϊκό κίνημα που πραγματικά να πειραματίζεται με νέες μορφές αλλά απαιτούν και την παρέμβαση της πολιτικής εξουσίας για να εγγυηθεί ρήξεις και να εξασφαλίσει τη συνέχεια των πειραματισμών. Ακόμη και εάν στοχαστούμε μια ιδιότυπη συνθήκη «δυαδικής εξουσίας», όπου μια κυβέρνηση υπό τον εκβιασμό του λαϊκού κινήματος θα έκανε αναγκαστικές παραχωρήσεις, ενώ το κίνημα θα βάθαινε τις δικές του μορφές «εξουσίας από τα κάτω», σίγουρα το ερώτημα τελικά του ποια κοινωνική συμμαχία ορίζει την πολιτική (και κυβερνητική) εξουσία θα παραμένει κεντρικό. Μια κυβέρνηση που θα εκπροσωπεί μια λαϊκή συμμαχία και την Αριστερά, μαζί με γενναίες θεσμικές τομές, μια πραγματική «συντακτική εθνοσυνέλευση» των κοινωνικών αναγκών και της ρήξης με το «θεσμικό κεκτημένο» του νεοφιλελευθερισμου, μπορεί να αποτελέσει κομμάτι μιας εφικτής σύγχρονης επαναστατικής στρατηγικής. Για να μπορεί, όμως, πραγματικά να θέσει με πρωτότυπους όρους το θέμα της κατάληψης εξουσίας θα πρέπει να στηρίζεται καθοριστικά σε όλες τις μορφές λαϊκής και εργατικής αντιεξουσίας, κοινωνικού και εργατικού ελέγχου, αυτοοργάνωσης και αυτοδιαχείρισης σε κάθε επίπεδο, όλο τον πλούτο μιας διεργασίας «από τα κάτω» που οφείλει να ξεκινήσει να δοκιμάζεται από τώρα και να έχει ορίζοντα το μετασχηματισμό και τη σταδιακή απονέκρωση των αστικών κρατικών μηχανισμών.
Η δεύτερη αφορά το ζήτημα της συλλογικής γνώσης και «κοινωνικής τεχνογνωσίας». Γι’ αυτό χρειάζεται να στηριχτούμε στη συλλογική επινοητικότητα, δημιουργικότητα και εμπειρία των λαϊκών μαζών. Από τον απλό τεχνίτη που ξέρει πώς να γίνει καλά μια επισκευή χωρίς μεγάλο κόστος, στον συλλογικό εργαζόμενο του κατασκευαστικού κλάδου που έχοντας την εμπειρία του μεγάλου φαγοποτιού των μεγάλων έργων ξέρουν πώς να γίνουν πραγματικά χρήσιμες, φθηνότερες και φιλικές προς το περιβάλλον δημόσιες υποδομές, στο κίνημα των υγειονομικών που μπορούν να πουν πολλά για την πρωτοβάθμια υγεία, την πρόληψη, και την απαλλαγή από όλο το βάρος της ιδιωτικοποιημένης «περίθαλψης», στους εκπαιδευτικούς που παλεύουν για μια πραγματικά δημόσια εκπαίδευση, που ξέρουν ότι δεν χρειαζόμαστε πανάκριβους διαδραστικούς πίνακες αλλά πάλη ενάντια στις σύγχρονες μορφές ημιμάθειας, στο δυναμικό που πειραματίζεται με μορφές κοινωνικοποιημένης γνώσης όπως το ελεύθερο λογισμικό, έχουμε τους ανθρώπους που μπορούν να εμπλακεί σε μια τέτοια συλλογική δημιουργική προσπάθεια κοινωνικού πειραματισμού.
Η τρίτη αφορά το ερώτημα ενός νέου διεθνισμού. Ξέρουμε καλά ότι όσο ο πειραματισμός στον οποίο ελπίζουμε παραμένει μέσα σε ένα περιβάλλον καπιταλιστικής διεθνοποίησης θα δέχεται διαρκώς πιέσεις και θα αντιμετωπίζει προβλήματα. Όμως, μια πορεία κοινωνικού μετασχηματισμού στην Ελλάδα, μέσα στην ελπίδα που γεννά ο παγκόσμιος κύκλων αγώνων και εξεγέρσεων αλλά και μέσα στην πιθανότητα μια τομή στην Ελλάδα να σημαίνει και τομές συνολικά στην Ευρώπη, πιστεύουμε ότι δεν θα είμαστε μόνοι. Και ανάμεσα σε σχηματισμούς που πειραματίζονται με την κοινωνική μετάβαση πολύ πιο εύκολα μπορούν να αναπτυχθούν διεθνείς σχέσεις και συναλλαγές που να στηρίζονται στην αμοιβαιότητα, την ισοτιμία και την αλληλεγγύη.
Απέναντι στην καταστροφή που ανοίγεται μπροστά μας απαιτείται να κάνουμε και άλματα στη σκέψη μας. Η συζήτηση πρέπει να ανοίξει συλλογικά. Το «γκρίζο δέντρο της θεωρίας» ας μπολιαστεί από τη συλλογική εμπειρία των αγωνιζόμενων ανθρώπων.
ΠΗΓΗ: (Μια πρώτη και συντομότερη εκδοχή του κειμένου δημοσιεύτηκε στο τεύχος 29 του περιοδικού Εκτός Γραμμής). Το είδα: http://aristerovima.gr/blog.php?id=3202
