Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα της κρίσης

 

Του Βασίλειου Αδαμίδη*

 

Η ερμηνεία κάποιου φαινομένου οφείλει να ξεκινά με την αντικειμενική παρατήρηση. Η παρατήρηση λοιπόν του θρησκευτικού χάρτη της Ευρωπαϊκής κρίσης αναδεικνύει ένα αξιοπρόσεκτο στοιχείο: την παντελή απουσία κρατών με Προτεσταντική παράδοση. Η Ελλάδα κι η Κύπρος ανήκουν στο Ελληνορθόδοξο τόξο, ενώ η Ιταλία, η Ισπανία, η Πορτογαλία και – αλίμονο – η Ιρλανδία είναι στραμμένες στον Καθολικισμό. Πέρα λοιπόν από το διαδεδομένο στερεότυπο «πλούσιος Βορράς – φτωχός Νότος», η παρατήρηση προκαλεί την εξέταση της θρησκευτικής διάστασης της οικονομικής κρίσης. Πριν από έναν αιώνα ο Μαξ Βέμπερ παρουσίασε την μελέτη του «Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού».

Στο έργο του αυτόπαρουσίασε τις ψυχολογικές επιδράσεις της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης, κυρίως των ασκητικών παραφυάδων της (Καλβινισμός, Πουριτανισμός κτλ), ως συνιστώσες της απαραίτητης ψυχολογικής μαγιάςπου ανέδειξε το πνεύμα του Δυτικού «ορθολογιστικού» Καπιταλισμού. ΄Ετσι, η Καπιταλιστική ηθική παρουσιάζεται σαν το alterego της Καλβινιστικής θεολογίας.

Χωρίς να υπεισέλθουμε σε διεξοδική ανάλυση των γεννεσιουργών αιτίων αυτής της ηθικής, αρκεί να παρουσιάσουμε μερικά χαρακτηριστικά της. Η εργασία (το «επάγγελμα») από μέσον για την κάλυψη των απαραιτήτων αναγκών διαβίωσης, μετατρέπεται σε ύψιστο καθήκον, το οποίο πρέπει να ασκείται με θρησκευτική ευλάβεια. Οι ηθικές – θρησκευτικές αρετές της επιμέλειας, της λιτότητας, της σύνεσης και της εγκράτειας, γίνονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του επιτυχημένου επιχειρηματία – αστού. Η σκληρή, συνεχής εργασία αποτελεί αυτοσκοπό και ευλογία. Ο ασκητικός βίος, η συστηματική αποταμίευση και η επανεπένδυση του πλούτου με σκοπό το χρηματικό κέρδος, αποτελούν την εργασιακή ηθική που εξαγνίζεται (και ως ένα βαθμό καθαγιάζεται) μέσω της Προτεσταντικής ηθικής. Ο πιστός οφείλει να αξιοποιεί κάθε ευκαρία κερδοφορίας που του παρουσιάζεται, ως σταλμένη από τον Θεό. Το «επάγγελμα» είναι το λειτούργημα στο οποίο ο Θεός κάλεσε τον εκλεκτό. Η επιτυχής, μεθοδική και ορθολογική τέλεσή του είναι ταυτόχρονα σημάδι ευνοϊκής αντιμετώπισης από την Θεία Πρόνοια. Οι γήινες απολαύσεις παρακωλύουν την αύξηση της δόξας του Θεού, η οποία πραγματώνεται μέσω της έμπρακτης δραστηριότητας, άρα της επαγγελματικής επιτυχίας. Το πεπερασμένο του ανθρώπινου βίου καθιστά κάθε λεπτό υπερπολύτιμο για να βεβαιωθεί ο πιστός ότι ανήκει στους εκλεκτούς του Θεού, άρα κάθε λεπτό πρέπει να αφιερωθεί στην εγκόσμια εργασία. Κάθε χαμένη ώρα κόβεται από μια εργασία που θα μεγάλωνε την δόξα του Θεού. Για τους ανωτέρω λόγους, ο πλούτος είναι ηθικά καταδικαστέος μόνο εφ'όσον οδηγεί στην τρυφηλότητα και την διακοπή της ακατάπαυστης εργασίας για την δόξα του Θεού. Αντιθέτως, η κερδοφορία σαν αποτέλεσμα της επιτυχημένης εκτέλεσης του επαγγελματικού καθήκοντος, είναι όχι μόνο ηθικά επιτρεπτή, αλλά και θρησκευτικά επιβεβλημένη. Η σύνδεση της ασκητικής Προτεσταντικής ηθικής με το πνεύμα του Δυτικού Καπιταλισμού είναι προφανής. Άραγε κατά πόσο συνδέεται η οικονομική «αποτυχία» των μη-Προτεσταντικών κρατών με την έλλειψη των ανωτέρω παραγόντων από το ηθικό τους οπλοστάσιο? Σε αυτές τις χώρες η εργασία δεν αποτελεί αυτοσκοπό ή μέσον προς την ηθική τελείωση, αλλά καθημερινή ανάγκη για την βιοποριστική διαβίωση. Οεξαγνισμός που προσέφερε ο Προτεσταντισμός στην απεριόριστη δίψα για κέρδος, στις μη Προτεσταντικές χώρες δίνει την θέση του στην αντίληψη της υπερβολικής συσσώρευσης του πλούτου ως διαστροφής. Το ‘κέρδος για το κέρδος' κι όχι για την κάλυψη αναγκών θεωρείται πράξη αντικοινωνική και ως ένα βαθμό ανήθικη και αντιχριστιανική, καθ' ότι διόλου δε βοηθά στην κατάκτηση της Αιώνιας Ζωής.

Άλλωστε, σε αντίθεση με τις Προτεσταντικές διδαχές, τα πιο διαδεδομένα εδάφια της Καινής Διαθήκης,τουλάχιστον στον Ορθόδοξο κόσμο, αναφέρονται στην δυσκολία των πλουσίων να διαβούν την πύλη του Παραδείσου. Η παραπάνω αντιπαραβολή των αντιθετικών ηθικών επιταγών των Χριστιανικών δογμάτων ερμηνεύει εν μέρει την δημιουργία και περιοδική εμφάνιση γνωστών στερεοτύπων. Το στερεότυπο ‘οι τεμπέληδες του Νότου που τρέφονται από τους εργατικούς του Βορρά', σηματοδοτεί την υποσυνείδητη πίστη στο ότι οι τελευταίοι ανήκουν στους εκλεκτούς του Θεού.

Η εκλογή τους από την Θεία Πρόνοια αποδεικνύεται από την οικονομική κι επαγγελματική επιτυχία των κρατών τους. Αυτοί οφείλουν να κάνουν το παν ώστε να διατηρηθεί αυτή η κατάσταση. Η επίπλαστη αποστροφή προς τις απολαύσεις της ζωής, συμπυκνώνεται σε μία υποτιμητική αναφορά στις ‘παραλίες της Κύπρου' ή στην άποψη ότι οι Μεσογειακοί λαοί ζουν μόνο για τις διασκεδάσεις (και μάλιστα με τη χρηματοδότηση των επιτυχημένων εκλεκτών). Ο παράγων αυτός σε συνδυασμό με την εκλαϊκευμένη πίστη των Καλβινιστών ότι η μάζα των ανθρώπων εργάζεται μόνο όταν είναι αναγκασμένη να το κάνει, ίσως αποτελεί την ηθική εξήγηση (πέρα από τους αριθμούς και την στατιστική) της εκτόξευσης της ανεργίας. Αν δε λάβει κανείς υπ' όψιν το ασυνήθιστα υψηλό ποσοστό των ελευθέρων επαγγελματιών και των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ελλάδα (κάτι που εξυπηρετεί την εργασία προς κάλυψη αναγκών κι όχι την ορθολογιστική οργάνωση μεγάλων επιχειρήσεων με το κέρδος ως αυτοσκοπό), μπορεί να πλησιάσει σε μία ψυχολογική εξήγηση των – φαινομενικά παραλόγων – αξιώσεων της Τρόικα, σε συμφωνία με τους κυβερνώντες, για περισσότερα λουκέτα μικρομεσαίων επιχειρήσεων, χαμηλότερους μισθούς και υψηλότερη ανεργία. Πέρα λοιπόν από την εξυγίανση των αριθμών, ίσως προωθείται και η εξυγίανση των ηθών, κατά τα ανωτέρω όμως πρότυπα. Το αξιακό μας σύστημα επιβάλλεται να αλλάξει και να συμμορφωθεί. Ο σκοπός αυτού του άρθρου δεν ήταν να προβεί σε αξιολογικές κρίσεις, αλλά να προκαλέσει ερωτήματα. Πολύ σωστά λέγεται ότι η κρίση είναι πρωτίστως κρίση αξιών. Η ροή όμως των πραγμάτων δεν οδηγεί στην επιστροφή στις ‘χαμένες' αξίες και αρετές που συνεχώς αναπολούμε.

Αυτές οι αξίες όπως είδαμε παραπάνω, όχι μόνο δεν συνάδουν, αλλά είναι αντίθετες με το πνεύμα του Δυτικού Καπιταλισμού. Παρ' όλα αυτά είμαστε μέρος του συγκεκριμένου συστήματος, το οποίο εξοστρακίζει οποιονδήποτε δεν συμμορφώνεται με τους κανόνες του. Το ερώτημα της βιωσιμότητας της Ενωμένης Ευρώπης πρέπει να εξεταστεί και υπό το πρίσμα των αντιθετικών αξιακών συστημάτων των κρατών της. Το σταυροδρόμι είναι κρίσιμο και πρέπει να επιλέξουμε με ποιους ηθικούς κανόνες θέλουμε να ζήσουμε, ως Έλληνες και ως Ευρωπαίοι.

* Ο Βασίλειος Αδαμίδης είναι κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος στον τομέα του Διεθνούς Δικαίου και των Διεθνών Σχέσεων και υποψήφιος Διδάκτωρ Νομικής του Πανεπιστημίου του Έξετερ.

ΠΗΓΗ: 18 November 2013, http://www.antibaro.gr/article/9467, Ἀντίβαρο.