Η μετέωρη ιδιοποίηση της ξένης επιτυχίας*
Του Γιάννη Στρούμπα
Οι βαθμοί των μαθητών στα γνωστικά αντικείμενα που αποτελούν πεδίο εξέτασης στις πανελλαδικές εξετάσεις προσελκύουν το ενδιαφέρον της κοινωνίας, καθώς θεωρείται ότι οι υψηλές ή οι χαμηλές επιδόσεις είναι ένας δείκτης για το επίπεδο γνώσης ή μόρφωσης των νέων. Ο σχετικός δείκτης προϊδεάζει κατ' επέκταση και για τη συγκρότηση των μελλοντικών πολιτών που θα προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους υπόλοιπους πολίτες της χώρας.
* α΄ δημοσίευση: εφημ. «Αντιφωνητής», αρ. φύλλου 274, 1/7/2009.
Οι παραπάνω αντιλήψεις δεν έχουν απόλυτη ισχύ. Η άριστη επίδοση σε συγκεκριμένα σχολικά μαθήματα πιστοποιεί ένα υψηλό επίπεδο γνώσης μόνο ως προς τα αντίστοιχα μαθήματα. Η έννοια «γνώση» είναι ευρύτατη και σχετίζεται με πλήθος γνωστικών τομέων που δεν παρέχονται κατ' ανάγκη απ' το σχολείο. Το ίδιο ισχύει για τη «μόρφωση»: μόρφωση δεν συνιστά μόνο η κατάκτηση ορισμένων γνώσεων· η μόρφωση αφορά πρωτίστως την κατάκτηση πνευματικών και ψυχικών αρετών, γι' αυτό και συνδέεται αμεσότερα με το ήθος του ανθρώπου. Η μέτρια ή η χαμηλή επίδοση πολλών μαθητών σε κάποια γνωστικά αντικείμενα δεν σημαίνει πως οι μαθητές αυτοί δεν διαθέτουν χρηστό ήθος. Υπάρχουν νέοι με θαυμαστή ηθική συγκρότηση που αποτυγχάνουν στις εξετάσεις. Υπάρχουν και νέοι με άριστες επιδόσεις, που δυστυχώς χαρακτηρίζονται από εγωισμό, αλαζονεία, αγένεια. Μεταξύ των μαθητών απαντώνται όλοι οι πιθανοί συνδυασμοί επιδόσεων – ήθους.
Η πραγματικότητα που αφορά το ποιόν των μαθητών – μικρογραφία της κοινωνίας άλλωστε -, με τη θεμιτή διαφορετικότητα μεταξύ των ατόμων, δεν καταργεί την ανάγκη να προβάλλεται όποιος μαθητής αγωνίστηκε με συνέπεια και ανταμείφθηκε από τα αποτελέσματα των εξετάσεων για τους κόπους του. Μπορεί τα αποτελέσματα των εξετάσεων να μην είναι «καταδικαστικά» για όσους απέτυχαν· μπορεί η αποτυχία στα μαθηματικά, τη φυσική ή τα αρχαία ελληνικά να μην εμποδίσει κανέναν νέο να μετεξελιχθεί αργότερα σ' έναν εξαίρετο π.χ. επαγγελματία. Μπορεί επίσης η επιτυχία άλλου μαθητή να μην του εγγυάται καμία βέβαιη επαγγελματική αποκατάσταση μετά το πέρας των σπουδών του. Μια επιτυχία, ωστόσο, που προέκυψε ύστερα από σκληρό αγώνα, καλό είναι να προβάλλεται, σαν ελάχιστη αναγνώριση εκ μέρους της κοινωνίας των φιλότιμων προσπαθειών ορισμένων εκλεκτών πνευμάτων. Καλώς, συνεπώς, εστιάζονται σ' αυτήν τα φώτα της δημοσιότητας, ακόμη και σαν θετικό, προς μίμηση πρότυπο.
Η προβολή των επιτυχόντων μαθητών, αν και πηγάζει απ' τη διάθεση να επαινεθεί ο άξιος κι εργατικός νέος, υπονομεύεται από κοινωνικές αγκυλώσεις που σχετίζονται με ανθρώπινα πάθη. Ήδη η εδώ και χρόνια μονότονα επαναλαμβανόμενη τοποθέτηση των μαθητών που πρωτεύουν ότι η επιτυχία τους σημειώθηκε χωρίς στερήσεις, αφού χάρη στον οργανωμένο τους προγραμματισμό είχαν χρόνο και για εξωσχολικές δραστηριότητες, αποκαλύπτει μια κοινωνική κακία. Ο άριστος μαθητής δεν προκαλεί μόνο τον θαυμασμό των ανθρώπων· προκαλεί και τη ζηλοφθονία τους. Γι' αυτό επιχειρείται η μείωση της επιτυχίας με σχόλια κακεντρεχή όπως «πρώτευσε, αλλά στερήθηκε τους φίλους· κατάντησε "φυτό"». Το συγκεκριμένο υφέρπον και χαμερπές σχόλιο αναγκάζει τους μαθητές που πρωτεύουν να απολογούνται για την οργάνωση του χρόνου τους. Όχι, βέβαια, ότι δεν υπάρχουν και άνθρωποι ευφυείς που πραγματικά συνδυάζουν πληθώρα δραστηριοτήτων. Όμως κι εκείνοι που πρωτεύουν με σκληρή προσπάθεια και μεγάλες στερήσεις – και δεν είναι καθόλου λίγοι -, οδηγούνται τελικά στη διατύπωση της ίδιας προβλέψιμης και άχαρης επωδού, ασχέτως αν δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Η υπονόμευση της επιτυχίας των μαθητών συνεχίζεται κι όταν τρίτοι επιχειρούν να την καρπωθούν. Τα φροντιστήρια και τα ιδιωτικά σχολεία εντάσσουν τους επιτυχόντες μαθητές στους καταλόγους τους και διατυμπανίζουν την επιτυχία τού αντίστοιχου εκπαιδευτηρίου. Βέβαια, παρόμοιους καταλόγους θα δούμε στις εφημερίδες κι από τα δημόσια σχολεία. Οι κατάλογοι όμως αυτοί αποζητούνται από τους δημοσιογράφους, χωρίς να τους επιδιώκουν τα σχολεία προς προβολή των «επιτυχιών» τους. Τα δημόσια σχολεία κοινοποιώντας τους «καταλόγους» ανταποκρίνονται απλώς σ' ένα δημοσιογραφικό αίτημα ενημέρωσης, που επιχειρεί συνάμα και την επαρκέστερη σύσταση του μαθητή στο ενημερούμενο κοινό, καθώς η ένταξη του νέου σ' ένα ευρύτερο σύνολο λειτουργεί σαν πρόσθετο στοιχείο ταυτότητας. Σκοπιμότητα αυτοπροβολής απ' την πλευρά των δημόσιων σχολείων δεν υπάρχει. Εξάλλου γι' αυτό οι διευθυντές τους, όταν απευθύνονται στον τύπο, παρουσιάζουν πλήρη στατιστικά στοιχεία, σημειώνοντας και τον αριθμό των μαθητών που δεν πετυχαίνουν στις εξετάσεις.
Η ένταξη ωστόσο των μαθητών στους καταλόγους επιτυχόντων των φροντιστηρίων δεν είναι αθώα. Διευθυντές φροντιστηρίων καλούν τους διακριθέντες στα γραφεία τους, κινητοποιούν τα μέσα ενημέρωσης κι επιχειρούν την ιδιοποίηση της προσπάθειας των μαθητών τους. Υποτίθεται ότι το κίνητρό τους είναι η επιβράβευση των άξιων, για τους οποίους η πολιτεία δεν μεριμνά. Φυσικά, ούτε ισχύει πως η πολιτεία δεν μεριμνά για τους άριστους, εφόσον τους παρέχει τη δυνατότητα μέσα από ένα αξιοκρατικό σύστημα εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση να επιλέξουν τις σπουδές της αρεσκείας τους, ούτε ισχύει πως οι φορείς των ιδιωτικών σχολείων και των φροντιστηρίων είναι τόσο αλτρουιστές.
Η απόπειρα των εκπαιδευτικών στον ιδιωτικό τομέα να ιδιοποιηθούν κάθε εύφημη μνεία, εμφανιζόμενοι πλάι στους διακριθέντες μαθητές (το δε «πλάι» είναι στην πραγματικότητα σχήμα λόγου: προχωρούν μπροστά απ' αυτούς, μ' ολοφάνερη την πρόθεση να «κλέψουν την παράσταση»), μένει ηθικά μετέωρη. Προφανώς ο μαθητής που αριστεύει έχει διδαχτεί αποτελεσματικά τα αντικείμενα της εξέτασης από τους καθηγητές του στο δημόσιο, στο ιδιωτικό σχολείο ή στο φροντιστήριο. Πέραν όμως του ότι η επαρκής διδασκαλία είναι υποχρέωση των εκπαιδευτικών κι όχι λόγος για να περιαυτολογούν, κανείς δεν έχει δικαίωμα να διεκδικεί τις δάφνες τρίτων. Ποιος αμφιβάλλει ότι οι συγκεκριμένοι μαθητές, αν φοιτούσαν σε διαφορετικό σχολείο ή φροντιστήριο, πάλι θα διακρίνονταν; Η δεκτικότητα, η καλλιέργεια, η ευφυΐα, η συνέπεια, η προσπάθεια κάθε μαθητή κρίνουν τ' αποτελέσματά του στις εξετάσεις, όχι οι «αυθεντίες» καθηγητές του. Αν καθοριστικοί παράγοντες ήταν πράγματι οι διδάσκοντες κι όχι οι ανωτέρω συνιστώσες, τότε από άξιους εκπαιδευτικούς θα 'πρεπε να περιμένουμε μόνο μαθητές επιτυχόντες. Κάτι τέτοιο όμως δεν συμβαίνει. Από τα ίδια παιδαγωγικά χέρια έχουν περάσει, στις ίδιες αίθουσες, τόσο όσοι πετυχαίνουν υψηλές επιδόσεις όσο κι εκείνοι με μέτριες ή χαμηλές. Όποιος επομένως επιχειρεί να οικειοποιηθεί την επιτυχία ορισμένων μαθητών του, οφείλει να κάνει το ίδιο και για την «αποτυχία» των υπόλοιπων, που δεν κατόρθωσαν ίσως να υπερβούν τη βαθμολογική βάση. Ποιος όμως λειτουργεί τόσο ειλικρινά κι υπεύθυνα;
Η νοοτροπία «επιτελικών» εκπαιδευτικών σε ιδιωτικά σχολεία και φροντιστήρια να διαφημίζουν τις επιτυχίες των μαθητών «τους» αντιλαμβάνεται ολοφάνερα την παιδεία σαν εμπορεύσιμο προϊόν, ενώ είναι και παιδαριώδης, ως άκρως απλουστευτική. Παραγνωρίζει την προσπάθεια των μαθητών, τις υπόλοιπες πηγές εκπαίδευσής τους, προσεταιρίζεται και οικειοποιείται την επιτυχία, τη στιγμή που αποποιείται κάθε σχέση με την αποτυχία. Όταν όμως διαγουμίζει κανείς μία ξένη επιτυχία, είναι υποχρεωμένος να επιφορτιστεί και την ξένη αποτυχία. Γιατί αν του χρεώνεται η επιτυχία ορισμένων μαθητών, τότε επιβάλλεται να του χρεωθεί και η αποτυχία κάποιων άλλων. Μέχρι στιγμής πάντως δεν παρατηρήθηκε ποτέ η ανάληψη οποιασδήποτε ευθύνης για χαμηλές επιδόσεις απ' όσους διαφημίζουν τις «επιτυχίες» των ιδιωτικών τους εκπαιδευτηρίων. Οι επιτυχίες μαθητών τούς «ανήκουν» χάρη στη «μεθοδική» τους διδασκαλία, ενώ οι αποτυχίες άλλων μαθητών αποδίδονται μόνο στην ανεπάρκεια των μαθητών και του δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος! Στην αντίστοιχη επιλεκτικότητα αναφέρεται και το σχόλιο της παιδαριώδους νοοτροπίας: θυμίζει τους μαθητές που θριαμβολογούν για τις υψηλές τους βαθμολογίες στα τρίμηνα ή στα τετράμηνα του σχολικού έτους επειδή τις «κατέκτησαν» ολομόναχοι, ενώ για τις χαμηλές τους βαθμολογίες δεν ευθύνονται οι ίδιοι παρά οι καθηγητές που τους «αδίκησαν»! Στην περίπτωση των μαθητών, βέβαια, η ανωριμότητα της ηλικίας δικαιολογεί την αντίδραση. Στην περίπτωση των επιτελών της ιδιωτικής εκπαίδευσης δικαιολογίες δεν υπάρχουν, για τον πρόσθετο λόγο πως εδώ τίποτα δεν συμβαίνει από κακή εκτίμηση ή τυχαία αλλά υπαγορεύεται από εμπορικό κυνισμό.
Η εμπορευματοποίηση της παιδείας, βέβαια, ούτε είναι φαινόμενο καινούριο, που το «ανακαλύψαμε» εμβρόντητοι ξαφνικά σήμερα, ούτε και συντελείται ερήμην της πολιτείας, η οποία συχνά υποσκάπτει τη δημόσια εκπαίδευση με τις επιλογές της. Η καινούρια παράμετρός της αφορά τη συστηματοποίηση του εμπορίου μέσα από «προηγμένες» μεθόδους. Η κορυφαία νέα μέθοδος καθιερώνει υλικά κίνητρα, όπως η δωρεά αυτοκινήτου(!) στον μαθητή που πρωτεύει! Είναι οξύμωρο να επιδιώκεται η πνευματική καλλιέργεια μέσω εφήμερων υλικών κινήτρων. Φυσικά, όσοι ακολουθούν αντίστοιχες πρακτικές φροντίζουν να τις εξωραΐζουν με ιδεολογική επένδυση. Υποστηρίζουν ότι επιβραβεύουν τους άριστους κι ότι δίνουν κίνητρα στους νέους για καλύτερες επιδόσεις. Όποιο ιδεολόγημα όμως κι αν επιστρατευτεί, η ουσία της εμπορικής στόχευσης και της προσέλκυσης νέων «πελατών» δεν κουκουλώνεται. Άλλωστε αγαθές προθέσεις έχει η επιβράβευση που αποσκοπεί στην προβολή αποκλειστικά του τιμώμενου προσώπου, κι όχι του περιβάλλοντος περίγυρου που επιχειρεί τη δική του διαφήμιση μέσω της κλοπής μιας ξένης δόξας.
Εκείνος λοιπόν που επιθυμεί να τιμήσει ένα πρόσωπο, οφείλει να παραμένει στα παρασκήνια, κι όχι να προβάλλει το δικό του εγώ φωτεινότερα απ' το τιμώμενο πρόσωπο. Βέβαια, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι ο άνθρωπος που προοδεύει προοδεύει ερήμην του περιβάλλοντός του. Καθετί που τον κινητοποιεί συμβάλλει στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, επομένως και οι δάσκαλοί του. Οι δάσκαλοι, ωστόσο, περιορίζονται απλώς στις κατευθύνσεις και τα ερεθίσματα· και οι κατευθύνσεις αυτές απευθύνονται τόσο σε εκείνους που τις αξιοποιούν, όσο και σ' εκείνους που δεν το κατορθώνουν. Κανείς δεν δικαιούται να καταλογίσει ευθύνες στον δάσκαλο που είχε μαθητές του νέους με χαμηλές επιδόσεις. Αντίστοιχα όμως και κανείς δάσκαλος δεν δικαιούται να θεωρεί προσωπική του την επιτυχία μαθητών του με υψηλές επιδόσεις. Η αποκαθήλωση του εγωκεντρισμού και της μιζέριας κρίνεται αναγκαία: είναι επιτακτική η παραδοχή πως η επιτυχία ανήκει αποκλειστικά στους ίδιους τους μαθητές που υλοποιούν τους στόχους τους, και σε κανέναν άλλον.
