Ο Καπιταλισμός ως Θρησκεία*
Walter Benjamin [Μτφρ.: Λεωνίδας Μαρσιανός]
…Τρία είναι τα χαρακτηριστικά τα οποία μπορούμε επί του παρόντος να αναγνωρίσουμε όσον αφορά τη θρησκευτική δομή του καπιταλισμού. Πρώτον, ο καπιταλισμός είναι μια καθαρά λατρευτική θρησκεία, ίσως η πιο ακραία που υπήρξε ποτέ. Όλα εντός του είναι φορείς νοήματος μόνο στο βαθμό που συνυφαίνονται με τη λατρευτική πρακτική, αλλά δεν γνωρίζει συγκεκριμένη δογματική ή θεολογία.
Απ' αυτή τη σκοπιά άλλωστε εξηγούνται οι θρησκευτικές αποχρώσεις που αποκτά ο ωφελιμισμός. Αυτή η συγκεκριμενοποίηση της λατρείας είναι συνδεδεμένη με το δεύτερο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού: τη μονιμότητα της λατρείας.
Ο καπιταλισμός είναι το απόγειο μιας λατρείας sans [t] reve et sans merci.[1]. Δεν υπάρχουν "καθημερινές". Είναι σαν κάθε ημέρα να είναι εορτή, με την τρομακτική έννοια της εκδίπλωσης ολόκληρης της ιερής μεγαλοπρέπειας, της απόλυτης έντασης του λάτρη. Και τρίτον, η λατρεία αυτή είναι ενοχοποιητική. Ο καπιταλισμός είναι ενδεχομένως η πρώτη περίπτωση λατρείας που παράγει ενοχή, όχι εξιλέωση. Αυτό το θρησκευτικό σύστημα προελαύνει με τεράστια ορμή. Μια υπέρμετρα ένοχη συνείδηση, ανίκανη να εξιλεωθεί, κυριαρχεί στη λατρεία αυτή, με προοπτική όχι να εξιλεώσει την ενοχή, αλλά να την καταστήσει οικουμενική, να τη σφυρηλατήσει στη συνείδηση και εν τέλει να περιπλέξει τον ίδιο τον Θεό στην ενοχή, εγείροντάς του έτσι το συμφέρον της εξιλέωσης. Επιπλέον, το γεγονός της εξιλέωσης δεν αναμένεται να συμβεί χάρη στην ίδια τη λατρεία, ούτε εξαιτίας μιας μεταρρύθμισης της θρησκείας αυτής, η οποία θα έπρεπε να καταφύγει σε κάτι βέβαιο που θα περιείχε η τελευταία, ούτε ακόμη χάρη στην απάρνησή της.
Ενοικεί ακριβώς στην ίδια την ουσία αυτού του θρησκευτικού κινήματος, του καπιταλισμού, η αντοχή μέχρις εσχάτων, μέχρι τελικά να ενοχοποιηθεί πλήρως και ο Θεός ενώ η πραγματοποιημένη κατάσταση του κόσμου να γίνει η απόγνωση, γεγονός για το οποίο διακαώς ελπίζει ακόμα. Εκεί έγκειται και το ιστορικά ανήκουστο του καπιταλισμού, ότι θρησκεία πλέον δεν αποτελεί η αναμόρφωση της ύπαρξης αλλά ο κατακερματισμός της. Είναι η επέκταση της απόγνωσης σε θρησκευτική κατάσταση του κόσμου, απ' την οποία αναμένεται να εκπορευτεί η ίαση. Η υπερβατικότητα του Θεού έχει εκπέσει. Δεν είναι νεκρός, αλλά έχει ενωθεί με την ανθρώπινη μοίρα. Αυτή η διέλευση του πλανήτη ανθρώπου διαμέσου του οίκου της απόγνωσης προς την απόλυτη μοναχικότητα της τροχιάς του είναι το ήθος που εντοπίζει ο Νίτσε. Αυτός ο άνθρωπος είναι ο υπεράνθρωπος, ο πρώτος που έχοντας επίγνωση της θρησκείας του καπιταλισμού ξεκινά την εκπλήρωσή της. Το τέταρτο χαρακτηριστικό της είναι ότι ο Θεός πρέπει πάντοτε να της αποκρύπτεται, ενώ η όποια αναφορά σε αυτόν να γίνεται μόνον όποτε η ενοχοποίησή του φτάνει στο ζενίθ. Η λατρεία τελετουργεί ενώπιον μιας άγουρης θεότητας· κάθε παράσταση της τελευταίας, κάθε σκέψη για αυτήν προδίδει το μυστικό της ανωριμότητάς της. …
Ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε παρασιτικά στον χριστιανισμό της Δύσης – και πρέπει να τονιστεί όχι μόνο για την περίπτωση του Καλβινισμού, αλλά και για τα υπόλοιπα ορθόδοξα χριστιανικά ρεύματα – μέχρι το σημείο εκείνο όπου η ιστορία του χριστιανισμού έγινε αναγκαστικά η ιστορία του παρασίτου του, δηλαδή του καπιταλισμού….
Οι έγνοιες: μια πνευματική αρρώστια, προσιδιάζουσα στην καπιταλιστική εποχή. Πνευματικό (όχι υλικό) αδιέξοδο στη φτώχεια, τη μοναστική ζωή των πλανόδιων, των επαιτών. Μια κατάσταση τόσο αδιέξοδη, προκαλεί ενοχή. Οι "έγνοιες" είναι ο δείκτης αυτής της ένοχης συνείδησης που προκαλείται από το αδιέξοδο. "Έγνοιες" προκαλούνται από τον φόβο του συλλογικού, όχι του ατομικού-υλικού αδιεξόδου….
Εξαγορά φόνου [2] /Θησαυρός των καλών έργων/Αμοιβή οφειλόμενη στον ιερέα(.) Ο Πλούτων ως θεός του πλούτου. [3]
Σημειώσεις του μεταφραστή
[1] Χωρίς ανακωχή και χωρίς έλεος. Ο Benjamin έγραψε "sans reve…" που σημαίνει χωρίς όνειρο…" Οι επιμελητές της έκδοσης των απάντων του συγγραφέα, δεχόμενοι την πρόταση του Uwe Steiner, θεώρησαν παραδρομή του την αναγραφή reve αντί treve (ανακωχή). Οι άγγλος, πάλι, μεταφραστής αποδίδει: without dream or mercy (χωρίς όνειρο ή έλεος).
[2] Εξαγορά φόνου [Wergeld]: Θεσμός του τευτονικού δικαίου σύμφωνα με τον οποίο ο ανθρωποκτόνος αποζημίωνε χρηματικά τους συγγενείς του θύματος, εξασφαλίζοντας έτσι την περαιτέρω ατιμωρησία του.
[3] Εδώ επιχειρείται μια σύνδεση του αισθήματος ενοχής, της οικονομικής οφειλής, του θανάτου και της θρησκείας. Ο Πλούτων στην αρχαιοελληνική μυθολογία είναι ο φύλακας της πύλης του Άδη. Ο Πλούτων εμφανίζεται ως "θεός του επίγειου πλούτου" στον Φάουστ του Γκαίτε. Σημειωτέον δε ότι, στο δεύτερο μέρος του έργου αυτού, πράξη πέμπτη, εμφανίζονται επίσης και οι "Έγνοιες" και η "Οφειλή."
* (1921) (απόσπασμα)
ΠΗΓΗ: Πανοπτικόν: Τετράδιο Ολικής Αντιπαράθεσης, Τεύχος 7, (Ιαν. 2005).
