Όπως καταλάβατε φίλοι, τα ελληνικά βουνά με εμπνέουν. Με εμπνέουν με την λευκότητα του Χειμώνα, με το πρασίνισμα της Άνοιξης και του Καλοκαιριού. Αλλά η εικόνα τους το Φθινόπωρο μαζί με την έμπνευση ασκεί και ένα είδος σαγήνης στην ψυχή μου. Τα κίτρινα, τα χρυσαφιά, τα ρόδινα φθινοπωρινά φυλλώματα έχουν μαγεία αξεπέραστη και με ξεπλανεύουν. Θεωρώ λοιπόν πως δεν ήταν τυχαίο που τούτο το Φθινόπωρο ένας φίλος από τα παλιά ξεπρόβαλε μέσα από το κιτρίνισμα του Χρόνου και μου ζήτησε να μιλήσω για τα βουνά. Και όχι για όποια κι όποια βουνά μα γι αυτά που πρώτα αντιλάλησαν από τα τραγούδια της Παλιγγενεσίας. Από τα τραγούδια και τα ντουφέκια των Ελλήνων που ξυπνούσαν και πάλι αντρειωμένοι. Για τα Αχαϊκά και τα Αρκαδικά βουνά σας μιλώ. Απ’ αυτά εμπνεύστηκε ο φίλος και συνάδελφος Παναγιώτης Μπούρδαλας που είμαι πια βέβαιη ότι μοιραζόμαστε την κοινή λατρεία για τα ελεύθερα βουνά και τους αγώνες που δόθηκαν πάνω σ’ αυτά για την θεά Ελευθερία.

Συναντηθήκαμε λοιπόν με τον Παναγιώτη και μου χάρισε το τελευταίο βιβλίο του. Αυτό που απόψε παρουσιάζουμε εδώ. « Όταν παιδεία και ποίηση συναντούν την Επανάσταση. 1821. Ανάμεσα στα βουνά της Κέρτεζης».Έβλεπα πολλές φορές στις αναρτήσεις του στο facebook να αναφέρεται στην Κέρτεζη και στα κερτεζίτικα βουνά. Καταλάβαινα την λατρεία που έτρεφε για την γενέθλια γη του και τον καταλάβαινα απόλυτα. Όλοι μας είμαστε δεμένοι με τη γη που μας γέννησε και μας κράτησε στην αγκαλιά της στα πρώτα, τα ευαίσθητα χρόνια της παιδικότητας. Τότε που ανακαλύπτουμε τον κόσμο, τότε που το χιόνι της ψυχής είναι ακόμη απάτητο. Όταν όμως στη γη αυτή είναι η ίδια η καρδιά του 21, όταν την βάδισαν ήρωες εκεί στα άπαρτα βουνά της Κέρτεζης…ε τότε το δέσιμο αυτό γίνεται ακατάλυτο. Σε καθορίζει. Ειδικά αν είσαι έντονα πνευματικός άνθρωπος και μελετάς μια ζωή την Ιστορία του τόπου σου. Από τα αρχαία χρόνια, μέχρι και σήμερα. Από το πέρασμα του περιηγητή Παυσανία που περιηγήθηκε τον Βόρειο Μωριά  το 176 μ.Χ και έγραψε τα Αχαϊκά του και τα Αρκαδικά του όπου μιλά για την αρχαία Κύναιθα και τους αρχαίους Λουσούς. Και προχωράει μέσα στον ιστορικό χρόνο ο Παναγιώτης και είναι σαν να ακούς τον Βουραϊκό ποταμό να ανοίγει το φαράγγι του εκεί στις Πόρτες με την δύναμη των νερών του έχοντας σαν σύμμαχο το αδυσώπητο βέλος του χρόνου. Ακούς όμως και τους Αχαιούς να συνομιλούν με τους Αρκάδες σε γλώσσα αρχαία αλλά και σημερινή. Να συνομιλούν για ζωή αλλά και για θάνατο. Να φωνάζουν σαν αρχαίος χορός «Ελευθερία ή θάνατος»!

Βήμα, βήμα ανεβαίνει ο συγγραφέας τα σκαλιά του Χρόνου στα πατρώα χώματα. Βλέπει και περιγράφει το Οχυρό της Κέρτεζης, συναντάει αρχαίους και νέους νεκρούς στο Κοιμητήριό της. Θαυμάζει την χάλκινη αρχαία γυναίκα την λυγερή! Που κουβαλάει στο κεφάλι της το φορτίο του χρόνου, εικόνα τόσο όμοια με τις λυγερές γυναίκες της Κέρτεζης που είχε την ευκαιρία να δει ως παιδί. Φτάνει μέχρι το σημερινό Κεφαλόβρυσο και πλάθει στο νου του τον πέτρινο Λέοντα που στεκόταν επιβλητικός δίπλα στα αιώνια νερά, όταν πέρασε ο Παυσανίας από την αρκαδική Αζανία και τον περιέγραψε πάλι στα Αρκαδικά του. Συναντάει ύστερα Φράγκους κατακτητές να χτίζουν κάστρο τον 13^ο αιώνα για να ελέγχουν τα περάσματα της Κλειτορίας, πιο πέρα συναντάει Τούρκους και Ενετούς και μετά πάλι Τούρκους. Πιάνει κουβέντα με τον Γεώργιο Φραντζή που έζησε και έγραψε τα τραγικά γεγονότα της Άλωσης δίπλα στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και τρέχοντας μπροστά στο χρόνο συνεχίζει το κουβεντολόι με τον κερτεζίτη απόγονό του που έζησε και έγραψε αυτά της νικηφόρας Επανάστασης του 21. Τότε που η Κέρτεζη ήταν για ένα διάστημα έδρα του Βοεβόδα του Καζά των Καλαβρύτων. Πολύ ψάξιμο, πολύ διάβασμα, πολύ δουλειά για τον συγγραφέα. Έτσι όμως σμίγει η αρχαία Ελλάδα με την Γραικία των 400 χρόνων δουλείας και με την Ρωμιοσύνη του σήμερα. Γι αυτό ο Ρίτσος μας παροτρύνει… «Την Ρωμιοσύνη μην την κλαίς». Γιατί… «εκεί που πάει να σβήσει, νάτη πετιέται από ψηλά κι αντρειεύει και θεριεύει». Και γράφει 21 και γράφει 41. Πάντα πάνω στα περήφανα και αδούλωτα βουνά τούτης της όμορφης και παράξενης πατρίδας!  

Για να γεννηθεί όμως 21, όπως και κάθε ανάλογη έξαρση ενός λαού, θέλει δουλειά πολύ. Θέλει νεκροί χιλιάδες να ‘ναι στους τροχούς της Ιστορίας, θέλει κι οι ζωντανοί να δίνουν το αίμα τους. Όταν οι λαοί ξυπνούν από τον λήθαργο της σκλαβιάς κι αρχίζουν να οραματίζονται την πανώρια κόρη που την λεν Ελευθερία, κάποια φωτεινά σημάδια εμφανίζονται μέσα στα σκοτάδια. Κάποια προεπαναστατικά αξιοσημείωτα όπως τα λέει ο Παναγιώτης. Απλοί αγρότες, μη αντέχοντας άλλο να είναι ραγιάδες, μη αντέχοντας να διψούν για λευτεριά, να διψούν ακόμη και το νεράκι του Θεού ενώ δίπλα τους υπάρχουν κεφαλόβρυσα, γίνονται ξαφνικά ήρωες και τα βάζουν με μαύρα θεριά. Έτσι και ο κερτεζίτης Γιαλαμάς παλεύει με τον Αράπη και τον νικά. Για νάχουν να πιούν νερό τα παιδιά του. Εκεί κάπου στις αρχές του 18^ου αιώνα. Η Ανάγκη σύμφωνα με τους αρχαίους προγόνους μας είναι ανίκητη θεά. Αυτή σε ορθώνει όταν δεν έχει πιο χαμηλά. Βέβαια η Ανάγκη είναι γέννημα από μήτρες που είναι κρυμμένες βαθιά στα σπλάχνα ενός λαού, μια κοινωνίας. Ο Παναγιώτης αυτές τις γενεσιουργές μήτρες μιας Επανάστασης τις κατατάσσει σε τέσσερεις κατηγορίες.

1. Ταξική, πρώτη και βασική: Η στέρηση συγκρούεται με τον πλούτο.
2. Κοινωνική: Η ατίμωση που συνεπάγεται η δουλεία και η υποτέλεια.
3. Θρησκευτική: Η μεταφυσική ερμηνεία του Κόσμου και οι αξιακοί κώδικες που αυτή γεννά, ενώνουν τους ανθρώπους ή τους αποξενώνουν. 
4. Πατριωτική: Η ταύτιση του ανθρώπου με την πατρώα γη που αποκτά σχεδόν ερωτικά χαρακτηριστικά.     

Και έρχεται το πλήρωμα του χρόνου όλες αυτές οι αιτίες-μήτρες να γεννήσουν τη Επανάσταση. Αλλά και πάλι ο τοκετός απαιτεί τους αποφασισμένους. Τους πρωτοπόρους που οραματίζονται την καινούργια, ελεύθερη ζωή να σπαρταρά πριν ακόμη γεννηθεί. Απαιτεί Ρήγα Φεραίο και Αλέξανδρο Υψηλάντη. Αυτούς που προπορεύονται της εποχής τους και γράφουν ξεσηκωτικούς θούριους ή πεθαίνουν σε μάχες για ονειροπόλους. Ειδικά ο Ρήγας Φεραίος ή Βελεστινλής θα μπορούσε και μόνος του να γεμίσει της σελίδες του βιβλίου που παρουσιάζουμε απόψε. Είναι αυτός που μιλάει μέσω της Παιδείας και της Ποίησης για την ανάγκη του ξεσηκωμού. Ξεπερνάει κατά πολύ την εποχή του αλλά και κατοπινές εποχές μιλώντας για ενότητα όλων των σκλάβων ανεξάρτητα από έθνος, φυλή ακόμη και θρησκεία. Είναι φορέας των ιδανικών της Γαλλικής Επανάστασης και μιλάει για την αξία των Νόμων που από αυτήν γεννήθηκαν.

Στο σημείο αυτό γίνεται αναφορά από τον συγγραφέα και στην περίφημη «Ελληνική Νομαρχία» του Ανωνύμου του Έλληνος που την συναντούσα συνεχώς ως παραπομπή όταν διάβαζα Κορδάτο αλλά και άλλους ιστορικούς. Ο Ανώνυμος βέβαια  μιλά μόνο για εθνική Επανάσταση σε αντίθεση με τον Ρήγα που απευθύνεται σε όλα τα βαλκανικά έθνη. Τέλος δεν παραλείπει να παραθέσει και κείμενο του Νίκου Μπελογιάννη για την Ελληνική Νομαρχία που νομίζω ότι αξίζει να ακούσουμε ένα απόσπασμα μια που ο Μπελογιάννης ήταν και εξακολουθεί να είναι μέχρι σήμερα μια αμφισβητούμενη προσωπικότητα για τους κρατούντες.

«Πρώτη φορά η νεοελληνική σκέψη έβγαλε ένα δημιουργικό έργο, γεμάτο πνοή και δημοκρατισμό, που δεν εξηγεί μόνο το νεοελληνικό κατάντημα της εποχής εκείνης αλλά φωτίζει και το σωστό δρόμο για μια επαναστατική αλλαγή. Και πολλά κομμάτια του βιβλίου αυτού στέκονται ακόμη και σήμερα σαν αθάνατα μνημεία της νεοελληνικής σκέψης και τέχνης του λόγου»

Αλλά και ένας θεολόγος, ο Κώστας Μαστροκώστας, εμφανίζεται στην μελέτη του για την Ελληνική Νομαρχία σύμφωνος με τον Ανώνυμο Έλληνα, ίσως και να τον υπερθεματίζει.

«Ο Ανώνυμος στην Νομαρχία του προβάλει την προοπτική να αποκτήσει το Έθνος, εθνικό κράτος. Το βιβλίο είναι σάλπισμα αγώνα για την Ελευθερία…Το υπόδουλο Έθνος πρέπει να απελευθερωθεί. Πρέπει να απελευθερωθεί από όλους τους δυνάστες του. Από τον ζυγό του Τούρκου αλλά και όσων τον στηρίζουν. Από τον ζυγό των Προκρίτων, των Φαναριωτών, του Ανώτερου Κλήρου και της επίσημης Εκκλησίας που απομυζούν τον ραγιά και σφίγγουν κι  αυτοί με την σειρά τους περισσότερο τη θηλιά στο λαιμό του. Οι Κοτσαμπάσηδες, οι Φαναριώτες και ο Ανώτερος Κλήρος, το Πατριαρχείο, είναι εχθροί για τον Ανώνυμο. Είναι η αριστοκρατία που συνεργάζεται. Είναι η αριστοκρατία που θέλει για να διατηρήσει τα προνόμιά της και την ισχύ της, να παραμείνουν τα πράγματα ως έχουν»

Και αμέσως μετά περιγράφεται από τον συγγραφέα η προσωπικότητα του Αδαμάντιου Κοραή. Ο λόγιος και πολυγραφότατος Κοραής εξέδωσε 66 τόμους βιβλίων, από τα οποία τα 17 αποτελούν την «Ελληνική Βιβλιοθήκη» και τα 9 τα «Πάρεργα της Ελληνικής Βιβλιοθήκης». Η προσφορά του υλική και πνευματική είναι ανυπολόγιστη και παραμένει ο αποφασιστικότερος σταθμός στην πνευματική πορεία του Έθνους. Όντας εγκαταστημένος στην Γαλλία υπήρξε μάρτυρας του 1789 και έχοντας ενστερνιστεί τις ιδέες του Διαφωτισμού θα επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στην προσπάθεια των Ελλήνων για Ανεξαρτησία. Περίμενε βέβαια τον ξεσηκωμό αργότερα αλλά από τη στιγμή που ξέσπασε θα έγραφε… « το θηκάρι ερρίφθη πλέον μακριά και το σπαθί δεν θα ξαναεισέλθει».

Και ερχόμαστε τώρα…πού αλλού…στην Φιλική Εταιρεία την μυστική έως μυστηριώδη οργάνωση που κατηύθυνε τον αγώνα. Από στοιχεία που αναζήτησε και παραθέτει ο Παναγιώτης Μπούρδαλας ιδρυτές της υπήρξαν όντως οι τρεις γνωστοί σε όλους ακόμη και από το Δημοτικό, Εμμανουήλ Ξάνθος, Νικόλαος Σκουφάς και  Αθανάσιος Τσακάλωφ. Αναφέρεται και ένας τέταρτος ο Αντώνιος Κομιζόπουλος από την Φιλιππούπολη. Η Μικρασιάτισσα Κυριακή Ναύτη από την Σμύρνη υπήρξε η πρώτη γυναίκα μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Ποιος ήταν όμως ο αρχηγός; Η Ανώτατη Αρχή που τα δύο κεφαλαία Α στην σφραγίδα της Εταιρείας παραπέμπουν σ’ αυτήν; Ένα Ι κεφαλαίο ανάμεσα στα δύο Α κατά τον Δημήτρη Σταθακόπουλο που παρουσίασε σε διαφάνεια την σφραγίδα σε ημερίδα στη Κλειτορία, ίσως μαρτυρά το Ιωάννης από το όνομα του Καποδίστρια. Ο ίδιος ο Καποδίστριας βέβαια ποτέ δεν παραδέχτηκε κάτι τέτοιο σε κανέναν, ούτε στ’ αδέλφια του. Ίσως γιατί πίστευε ότι «μυστικό που το ξέρουν δύο, παύει να είναι μυστικό». Ας ακούσουμε όμως στο σημείο αυτό τον Αμβρόσιο Φραντζή…

« Το δε μυστήριον της Φιλικής Εταιρείας ενεπιστεύθη εις πολλά ολίγα υποκείμενα κατά την Πελοπόννησον και ύστερον διεδίδετο εις τε εκκλησιαστικούς και πολιτικούς της πρώτης τάξεως. Από δε του τέλους του 1819 μέχρι του τέλους του 1820 η κατήχησις της Εταιρείας έφτασε να εξαπλωθεί και εις τους ποιμένας και εις τους χοιροβοσκούς χωρικούς»…και παρακάτω… « Τα τοιαύτα και άλλα εμπνέοντες οι κατηχηταί εις τας ψυχάς των κατηχουμένων τους ενεθάρρυναν. Αν δε ηρώτων δια να μάθουν τα πρόσωπα της Υψηλής Αρχής τότε τοις έλεγον…

-Το όνομα τούτο είναι τρομερόν και εις όποιον θέλει να το μάθη δεν είναι άλλο ειμή θάνατος!

Βέβαια δεν θα μπορούσε ο κερτεζίτης Παναγιώτης να μην αναφέρει και τους κερτεζίτες που μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία. Ήταν ο δάσκαλος και στρατιωτικός Αναγνώστης Στριφτόμπολας μαζί με τον επίσης δάσκαλο και παλιό συμμαθητή του μοναχό Δοσίθεο Τσιβίλη.  

Ο Παναγιώτης Μπούρδαλας που υπηρέτησε ευδόκιμα την Εκπαίδευση επί δεκαετίες, δεν θα παρέλειπε βέβαια να αφιερώσει ένα μεγάλο κεφάλαιο του βιβλίου του στην προεπαναστατική Εκπαίδευση και μάλιστα ως κερτεζίτης στην προεπαναστατική Εκπαίδευση στην Κέρτεζη. Και ως αγωνιστής εκπαιδευτικός, αλλά και λόγω του θέματος του βιβλίου, την συνδέει φυσικά με τον ρόλο που έπαιξε στον αγώνα. Εννοείται πως η σύνδεση αυτή είναι γνωστή σε όλους μας ακόμη και σε όσους δεν έχουν εντρυφήσει στις λεπτομέρειες του απελευθερωτικού αγώνα του 21. Σαν Έλληνες που είμαστε όλοι γνωρίζουμε ότι ο ελληνικός λαός φύσει και θέσει αγαπά τα γράμματα και επενδύει σ’ αυτά. Οι ελληνικές οικογένειες μπορεί να στερηθούν ακόμη και το φαγητό αλλά δεν θα στερήσουν από τα παιδιά τους την Παιδεία. Αυτήν που ο Πλούταρχος χαρακτηρίζει αγαθό αθάνατο…

-Απ’ όλα τα αγαθά μόνο η Παιδεία είναι αγαθό αθάνατο. Ακόμη και ο πόλεμος που όλα σαν άνεμος τα παίρνει και όλα τα σκορπά, μόνο την Παιδεία δεν μπορεί ν’ αρπάξει. (Πλούταρχος «Περί Παιδείας»)

Μαθαίνουμε από τον Παναγιώτη ότι στην Κέρτεζη δύο ήταν οι πνευματικές μορφές που δίδαξαν γράμματα στα σκλαβωμένα ελληνόπουλα. Ο κερτεζίτης Αναγνώστης Στριφτόμπολας και ο επίσης κερτεζίτης Δοσίθεος Τσιβίλης. Ο Στριφτόμπολας ίσως είναι η αιτία που αυτή τη στιγμή εγώ παρουσιάζω το βιβλίο του συναδέλφου και φίλου Παναγιώτη. Ήξερε ότι είχα ζήσει επί 2,5 χρόνια στο Λεβίδι Αρκαδίας εκεί που ο πατέρας των παιδιών μου υπηρέτησε ως αγροτικός γιατρός. Θυμάμαι ότι έπαιρνα το καροτσάκι με την νεογέννητη κορούλα μου Παρασκευή και πήγαινα κάθε μέρα βόλτα στην πλατεία του Λεβιδιού. Εκεί έβλεπα πάντα ένα περήφανο άγαλμα που παρίστανε έναν ήρωα του 21 ο οποίος είχε σκοτωθεί στην μάχη του Λεβιδιού. Από κάτω έγραφε «Αναγνώστης Στριφτόμπολας». Πάντα με συγκινούσε το ηρωικό, ίσως επειδή κατάγομαι από πατέρα αντάρτη του ΕΛΑΣ, και καθόμουν και καμάρωνα τον μαρμάρινο λεβέντη. Τελικά τίποτα δεν είναι τυχαίο. Όλα συνδέονται με μια κλωστή της μοίρας και τελικά ο κερτεζίτης Αναγνώστης Στριφτόμπολας έκανε έναν κερτεζίτη συγγραφέα να με σκεφτεί γι αυτήν την παρουσίαση μέσω…Λεβιδίου!

Ο Αναγνώστης λοιπόν Στριφτόμπολας όπως και κάπου αλλού ανέφερα ήταν δάσκαλος και αγωνιστής ταυτόχρονα. Τα καλαβρυτοχώρια γενικά και η Κέρτεζη ειδικά έχουν παράδοση στην Εκπαίδευση από τα προεπαναστατικά ακόμη χρόνια. Η διδασκαλία του Κοσμά του Αιτωλού που μαζί με την χριστιανική πίστη  υμνούσε και τα γράμματα, ιδρύοντας σχολεία απ’ όπου περνούσε, έχει φτάσει κι εδώ. « Δεν βλέπετε όπου αγρίεψε το Γένος μας από την αμάθεια και γίναμε θηρία; Δια τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε σχολεία. Χωρίς το σχολείον περπατούμε εις το σκότος. Καλύτερα να έχεις εις την χώραν σου σχολείον ελληνικόν παρά να έχεις βρύσες και ποταμούς. Διότι η βρύση ποτίζει το σώμα, το δε σχολείον ποτίζει την ψυχήν». Ο Μ.Β. Σακελλαρίου γράφει στο βιβλίο του « Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν Τουρκοκρατία»… «Κατά την δευτέραν αυτήν περίοδον ελειτούργησαν επίσης, άγνωστον πότε ιδρυθέντα, και τα εξής σχολεία: Δολιανών, Πύργου, Μεγάλου Σπηλαίου, Σουδενών, Πολιανής, Κερτέζης, Μεθώνης, Κορώνης, Φιλιατρών, Ζάτουνας, Ζάχωλης, Καρύταινας, Γερακίου». Από το αναφερόμενο παραπάνω σχολείο της Κέρτεζης προήλθε ο ιερομόναχος και δάσκαλος του γένους Δοσίθεος Τσιβίλης, και ο κατά τέσσερα χρόνια μικρότερός του δάσκαλος και πολεμιστής Αναγνώστης Στριφτόμπολας ο οποίος και με την πέννα και με το σπαθί αγωνίστηκε και πέθανε υπέρ Παιδείας και Ελευθερίας. Είχε καταλάβει ότι χωρίς Παιδεία ο άνθρωπος δεν είναι πραγματικά ελεύθερος αλλά και χωρίς Ελευθερία χάνει το αγαθό της Παιδείας. Και κλείνει ο Παναγιώτης την αναφορά του στην Παιδεία με τον λόγιο Ανδρόνικο Φραντζή, που εκάρη μοναχός με το όνομα Αμβρόσιος στην μονή Μεγάλου Σπηλαίου όπου έμαθε τα πρώτα του γράμματα και στην συνέχεια μελετώντας τους χειρόγραφους θησαυρούς του μοναστηριού «έβλεπε να ανασταίνεται μπροστά του η δόξα της πατρίδος του στα περασμένα και θέριευε μέσα του ο πόθος της λευτεριάς».   

Ας αναφέρουμε και μερικά στοιχεία για τα κερτεζίτικα δημόσια πράγματα πριν το 1821, μια που η Κέρτεζη ήταν η έδρα του Καζά των Καλαβρύτων μέχρι το 1780 που μεταφέρθηκε στα Καλάβρυτα επειδή είχε εμφανιστεί κλεφτουριά στα βουνά γύρω από την Κέρτεζη. Υπήρχε λοιπόν εδώ στα προεπαναστατικά χρόνια ένα φιλότουρκο Συμβούλιο Προκρίτων που ήταν υποκατάστατο των Τούρκων. Συνέβη τότε μια μάχη μεταξύ των Τούρκων και των Ελλήνων που έληξε νικηφόρα υπέρ μας. Αρχηγός των Τούρκων ήταν ο αποσπασματάρχης των εν Καλαβρύτοις Τούρκων με το όνομα Γιακούπαπας. Αρχηγός των Ελλήνων, ποιος άλλος, ο Αναγνώστης Στριφτόμπολας. Δέκα πέντε, όλα κι όλα παλικάρια, που έτρωγαν το λιτό τους φαγητό δίπλα στην πηγή Μπούρμπουλας. Ξαφνικά βλέπουν από την πλευρά του Λαγοβουνίου το απόσπασμα του Γιακούπαπα που τους αντελήφθη. Είχαν όμως πάρει λάθος δρόμο και έπεσαν στον βάλτο της Αρκήτας απ’ όπου δεν μπορούσαν να ξεφύγουν. Ο Στριφτόμπολας με τους συντρόφους του τους εκτύπησε και σκότωσαν πολλούς. Θα έπιαναν ζωντανό δε και τον Γιακούπαπα αν ο Στριφτόμπολας δεν είχε τσαρουχοφάγωμα με αποτέλεσμα να περπατά με δυσκολία.

Μια ματιά τώρα στα βασικά τούρκικα κτίρια της Κέρτεζης.

-Το συγκρότημα της Κεντρικής Διοίκησης. Το κτίριο αυτό σήμερα είναι ιδιοκτησίας του Άγγελου Ανδριόπουλου, γιου του Θεόδωρου Ανδριόπουλου του επονομαζόμενου Καρπέτα.

 -Ο Πύργος των τούρκικων οικογενειών. Πρόκειται για τριώροφο πύργο όπου διέμεναν τουρκικές οικογένειες μέχρι τη νικηφόρα μάχη της Κέρτεζης ιδιοκτησίας σήμερα απογόνων του συμπολεμιστή του Στριφτόμπολα Γεωργίου Οικονομόπουλου ή Οικονομογιώργη.

-Το τζαμί, το οποίο κατά την Επανάσταση οι κάτοικοι το εξαφάνισαν παντελώς. Διατηρήθηκε όμως η ονομασία «τζαμί» για τον χώρο που βρισκόταν, όπου στη συνέχεια πήγαιναν οι γυναίκες να βάλουν μπουγάδα στο μυλαύλακο του μύλου Χασαπόπουλου.  

-Ο νερόμυλος του εξισλαμισμένου Φραγκογιάννη και απέναντί του ένα άλλος που αργότερα ονομάσθηκε «μύλος του Σχοινά».

-Ο νερόμυλος του Τούρκου Μούρτου που κατόπιν ονομάστηκε καλογερικός διότι στην συνέχεια και μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα, ανήκε στην Ι.Μονή των Αγίων Θεοδώρων Καλαβρύτων.

-Το κτίριο Στριφτόμπολα, διατηρητέο ιστορικό κτίριο σήμερα, δεν ήταν άλλο από το φοροεισπρακτικό στέκι του φιλότουρκου φοροεισπράκτορα Τετρεμέλη. Το κτίριο αυτό ουσιαστικά απαλλοτριώθηκε την επομένη μέρα της απελευθέρωσης της Κέρτεζης (22 μαρτίου 1821) και περιήλθε στον Αναγνώστη Στριφτόμπολα, μετά δε τον θάνατό του στη μάχη Λεβιδίου, στην χήρα του Αγγελική Στριφτομπολίνα με τα ορφανά κορίτσια και τον αγωνιστή γιο. Δυστυχώς όπως γράφει ο Παναγιώτης ενώ ανακηρύχθηκε διατηρητέο μέχρι σήμερα παραμένει εγκαταλειμμένο.  

Πολλά όμως αναφέραμε για τα τούρκικα κτίρια. Μιλάμε για την Κέρτεζη Καλαβρύτων που ήταν η καρδιά της επανάστασης των Ελλήνων. Παρ’ όλη την μακρόχρονη δουλεία τους έχουν κι αυτοί πολλά σπουδαία κτίρια να επιδείξουν. Κυρίως βέβαια σε ναούς και σχολεία.

-Ο νεοβυζαντινός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πρόκειται για μονόκλιτη βασιλική μετά τρούλου, πέτρινη και κεραμοσκεπής. Ο ναός αυτός είναι κτισμένος προ πολλών αιώνων, ο αρχαιότερος στην Κέρτεζη.

-Ο νεότερος κεντρικός ναός της Γέννησης της Θεοτόκου. Χτίστηκε στις αρχές του 19^ου αιώνα, πριν από την έναρξη της Επανάστασης.

-Ο Άη-Γιάννης στο Κεφαλόβρυσο. Επειδή ο αρχαιότερος ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ήταν περίπου ένα χιλιόμετρο μακριά, κτίστηκε ο δεύτερος σε αρχαιότητα αλλά μικρότερος ναός του Άη-Γιάννη δίπλα στο Κεφαλόβρυσο.

Και πάμε τώρα στα σχολεία…

-Σχολείο στα Τσιρ[ικ]έικα, το πρώτο γνωστό σχολείο στην Κέρτεζη. Ο ιεροδιδάσκαλος Δοσίθεος Τσιβίλης και ο δάσκαλος-αγωνιστής Αναγνώστης Στριφτόμπολας φοίτησαν ως μαθητές σ’ αυτό.

Στο βιβλίο του ο Παναγιώτης δεν αναφέρει άλλο σχολείο. Δεν ξέρω αν θέλει στο σημείο αυτό να συμπληρώσει κάτι.

Και έρχεται η ιστορική στιγμή της κήρυξης της Επανάστασης. Ποια ακριβώς όμως είναι αυτή η στιγμή, σε ποιο χώρο έγινε και από ποιους; Ένας μύθος περιβάλει αυτό το μεγάλο γεγονός και δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Τέτοια μεγάλα γεγονότα πάντα περιβάλλονται από την αχλύ του μύθου. Ας δούμε όμως τα πράγματα με την ματιά της καταγεγραμμένης αλήθειας χωρίς να υποτιμούμε την γοητεία της μυθοποίησης. Η έρευνα, σύμφωνα με όσα παραθέτει στο βιβλίο του ο Παναγιώτης Μπούρδαλας, κατέδειξε ότι η θρυλική ορκωμοσία έγινε στις 17 Μαρτίου 1821, ημέρα της γιορτής του αγίου Αλεξίου στο ναό της  Υπεραγίας Θεοτόκου και όχι στην μονή Αγίας Λαύρας [Σ από τΜτΒ= ο ναός ήταν το καθολικό της μονής τότε]. Επειδή όμως ο άγιος Αλέξιος συνδέεται άρρηκτα με την Αγία Λαύρα από τότε που ο βυζαντινός αυτοκράτορας Μανουήλ Παλαιολόγος δώρισε την τιμία κάρα του αγίου Αλεξίου στην μονή, ταυτίστηκε ως χώρος της ορκωμοσίας η Αγία Λαύρα. Γράφει ο Αναγνώστης Κορδής που ήταν παρών στον ναό της Υπεραγίας Θεοτόκου και ως σημαιοφόρος «εβάσταξε την πρώτην σημαίαν της παλιγγενεσίας» όπως ο ίδιος αναφέρεται στο πρόσωπό του.

« Μετ’ αυτών παρευρεθέντες εκεί περιστατικώς ήσαν ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και ο Ανδρέας Λόντος διότι δεν ηδύναντο να μένουν εις τας επαρχίας των άνευ τινός στρατιώτου. Στρατιωτικοί δε αρχηγοί επί της ενάρξεως της Επαναστάσεως μας εν Αγία Λαύρα και εν Καλαβρύτοις, ήτον πρώτον ο Αναγνώστης Στριφτόμπολας όστις είχε τριακοσίους περίπου στρατιώτας υπό τας αμέσους διαταγάς του. Είχε και δεκαπέντε περίπου μπυλουξίδες(καπετανέους) όπως τον ατρόμητον Σπύρον Κουκουνάρα, Ηπειρώτην ποτέ και κάτοικον Σουδενών πλέον, και τον ανδρείον Αναγνώστην Κορδήν εκ του τμήματος των Χασίων όστις εβάσταξε την πρώτην σημαίαν της παλιγγενεσίας την οποίαν σημαίαν σήμερον εικονίζουσιν εις τας χείρας του Ιεράρχου Παλαιών Πατρών Γερμανού». Στη συνέχεια απαριθμεί και τους υπόλοιπους γενναίους, εμπειροπολέμους και αξίους παλικαράδες, όπως τους χαρακτηρίζει.

Το ζήτημα του πότε, πού και από ποιους κηρύχθηκε επίσημα η Επανάσταση απασχόλησε και απασχολεί ακόμη πολλούς έχοντας προκαλέσει πολλές φορές εντάσεις λόγω διαφορετικών θέσεων. Απασχόλησε και τον παρακαθήμενο Καλαβρυτινό Γιώργο Μάρκου, ο οποίος σε ομιλία του στην Αγία Λαύρα έθεσε και πάλι το ζήτημα αυτό παραθέτοντας ένα δημοσίευμα της γαλλικής εφημερίδας « Ο Συνταγματικός» εν έτει 1821! Το δημοσίευμα ξεκινάει ως εξής: « Διακήρυξη του Γερμανού, Εξάρχου της Αχαΐας, Αρχιεπισκόπου Πατρών, στον κλήρο και στους πιστούς της Πελοποννήσου, που εκφωνήθηκε μέσα στο Μοναστήρι της Αγίας Λαύρας την 8^η (20^η ) Μαρτίου» Το δημοσίευμα ανακάλυψε ο Κώστας Σμυρνής που σπούδαζε τότε στο Παρίσι με ενθάρρυνση τριών Καλαβρυτινών μεταξύ των οποίων και ο πατέρας του Γιώργου Μάρκου, δικηγόρου Καλαβρύτων, και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Φωνή των Καλαβρύτων» τον Ιούλιο 1988.

Υπάρχουν και άλλες αναφορές γι αυτό το ζήτημα στο βιβλίο αλλά ο χρόνος δεν μας παίρνει να τις αναλύσουμε. Πάντως ο ορισμός του εορτασμού της Έναρξης της Επανάστασης για την 25^η Μαρτίου έγινε επί Όθωνος για να συμπίπτει με τον εορτασμό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

Και από τις πολλές αναφορές που παραθέτει ο Παναγιώτης για τα γεγονότα κατά την απελευθέρωση της πρώτης πόλης από τους Τούρκους, δηλ. των Καλαβρύτων, θα αναφερθώ στην μαρτυρία του γνωστού μας πια Αναγνώστη Κορδή, σημαιοφόρου του Αναγνώστη Στριφτόμπολα, που είναι ένας ύμνος για τον Στριφτόμπολα.

« Ο Στριφτόμπολας έρριπτε σπίρτα επί των πολεμικών πύργων των Τούρκων δια να πυρπολήσει αυτούς».

« Ο Στριφτόμπολας κατεσκεύασε ξύλινον ίππον, δια να πλησιάσει τα τείχη των εχθρικών πολεμιστηρίων»

« Του Στριφτόμπολα οι στρατιώται δι εφόδου, κατέκτησαν τους ίππους των Τούρκων από τα ενδότερα των εχθρικών ταμπουρίων»

« Τον Στριφτόμπολαν προσεκάλεσαν οι Τούρκοι, και ουχί τους Πετιμεζάδες σου, και έκαμαν τας συνθήκας υποταγής»

Θα κλείσω το κομμάτι Στριφτόμπολας με ένα δημοτικό ποίημα που γράφτηκε για τον θάνατό του στο Λεβίδι, όταν αποφάσισε να αντισταθεί και να πεθάνει ως άλλος Λεωνίδας τη στιγμή που οι περισσότεροι εξεγερμένοι μαζί με τους Πετιμεζαίους έτρεξαν να κρυφτούν στα βουνά, πτοημένοι μπροστά στην συντριπτική στρατιωτική υπεροχή των Τούρκων και κυρίως του ιππικού τους.

Τρεις περδικούλες κάθουνται

Στην άκρη στο Λεβίδι

Είχαν τα νύχια κόκκινα

Και τα φτερά βαμμένα

Μοιρολογούσαν κι έλεγαν

Μοιρολογούν και λένε

-Τι είν’ το κακό που γίνεται

Στην άκρη στο Λεβίδι;

Κάνε λιοντάρια πιάνονται

Κάνε θεργιά μαλώνουν;

Μάιδε λιοντάρια πιάνονται

Μάιδε θεριά μαλώνουν

Εκλείσαν τον Στριφτόμπολα

Τον δόλιο Αναγνώστη     

Ο Στριφτόμπολας είναι σίγουρα η εμβληματική μορφή του αγώνα των Κερτεζιτών και της ευρύτερης περιοχής Καλαβρύτων. Δεν ήταν βέβαια ο μόνος. Γράφει η Γιούλα Κωνσταντοπούλου στο βιβλίο της « Κερτεζίτες αγωνιστές στην Επανάσταση του 1821»

« Το εθνεγερτήριο σάλπισμα βρήκε ψυχικά ενδυναμωμένους και με υψηλό εθνικό φρόνημα τους κατοίκους της Κέρτεζης. Αθρόα υπήρξε η συμμετοχή των Κερτεζιτών στον αγώνα κατά την αυθεντική μαρτυρία των σωζομένων εγγράφων τα οποία εναπόκεινται στο τμήμα χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης καθώς και στα Γενικά Αρχεία του Κράτους».

Οι Κερτεζίτες αγωνιστές πήραν μέρος στις μάχες Ακράτας, Αγίου Βλασίου, Βαλτετσίου, Λάλα, Λεβιδίου, Τριπολιτσάς, Τρικόρφων, Αθηνών και φυσικά στην μάχη της απελευθέρωσης της Κέρτεζης στις 22 Μαρτίου του 1821. Άλλοι ως απλοί στρατιώτες και άλλοι ως αξιωματικοί, στο σύνολο 42.Τα ονόματά τους αναφέρονται ένα προς ένα στο βιβλίο. Ειδικά στην μάχη του Λεβιδίου οι Κερτεζίτες ήταν «σχεδόν μόνοι και νικητές» λόγω της παλικαριάς του Στριφτόμπολα που με 48 μόνο παλικάρια, στην συντριπτική τους πλειοψηφία Κερτεζίτες, αντιστάθηκαν σε χιλιάδες τουρκικού στρατεύματος και 1500 Τούρκους ιππείς. Με πέντε συνολικά νεκρούς, μεταξύ των οποίων και ο Αναγνώστης, σκότωσαν χιλιάδες Τούρκους οι οποίοι άρχισαν να υποχωρούν. Τότε κατέβηκαν από τα βουνά όσοι πολεμιστές είχαν πανικοβληθεί και τους ξανάστειλαν όσους απέμειναν στην Τριπολιτσά.

Κλείνοντας αυτήν την μακροσκελή παρουσίαση του βιβλίου του Παναγιώτη Μπούρδαλα δεν θα μπορούσα να μην συμπεριλάβω το κεφάλαιο Εμφύλιος με το οποίο και ο Παναγιώτης κλείνει το βιβλίο του αν εξαιρέσουμε βεβαίως τα ποιήματα που παραθέτει στο τέλος. Ο Εμφύλιος ξέσπασε το 1824 ως διαμάχη ανάμεσα στους πολιτικούς και τους στρατιωτικούς της Επανάστασης. Κύριος αντίπαλος των πολιτικών ήταν ο Κολοκοτρώνης που κυριαρχούσε στην Πελοπόννησο, οπότε ξεκίνησε εκστρατεία εναντίον των δυνάμεων της Πελοποννήσου από τα Ρουμελιώτικα στρατεύματα που καθοδηγούνταν από τους πολιτικούς. Ποιες ήταν όμως οι πραγματικές αιτίες του Εμφυλίου πέρα από τις αφορμές; Δάνεια, δάνεια, δάνεια. Δηλ. το χρήμα, το χρήμα, το χρήμα. Μόλις άρχισε η Επανάσταση του 21, οι ξένοι τοκογλύφοι μυρίστηκαν ψητό. Έτσι αρχίζει ο τοκογλυφικός δανεισμός της επαναστατημένης Ελλάδας με χρήματα τα οποία κατέληγαν στους κοτσαμπάσηδες, στους Φαναριώτες και στους πλούσιους καραβοκυραίους φουσκώνοντας ακόμη παραπάνω το πουγκί τους.

Πρώτο δάνειο της Ανεξαρτησίας, Δεύτερο δάνειο της Ανεξαρτησίας. Για να καταλάβουμε τι φαγοπότι έγινε ας αναφέρουμε μερικά στοιχεία του δεύτερου δανείου. Ο οίκος Ιάκωβου και Σαμψών Ρικάρντο του Λονδίνου δάνεισαν στην Ελλάδα 2.000.000 λίρες με τόκο 55%. Οι τραπεζίτες κράτησαν μπροστά τους τόκους δύο χρόνων ήτοι 200.000 λίρες, 2% για προμήθεια και ακόμη 1% χρεολύσιο μια χρονιάς. Έτσι απόμειναν για την Ελλάδα 816.000 που βέβαια μόνο η Ελλάδα δεν τις πήρε!

Τι στάση κράτησε η Κέρτεζη στον Εμφύλιο; «Λόγω Στριφτομπολαίων» όπως γράφει ο Παναγιώτης ήταν με το μέρος του Κολοκοτρώνη που ηττήθηκε και φυλακίστηκε όπως όλοι γνωρίζουμε. Όταν ο Ιμπραήμ επιτέθηκε και λεηλατούσε την Ελλάδα αξιοποιώντας τον εμφύλιο σπαραγμό των Ελλήνων, έφτασε μέχρι την Κέρτεζη. Συγκεκριμένα επιστρέφοντας από την άλωση του Μεσολογγίου, στρατοπέδευσε στα Σάλμενα και πλημμύρισε με πεζούς και καβαλαραίους την κοιλάδα του Βουραϊκού. Κατά την επιδρομή του Ιμπραήμ στην Κέρτεζη οι κερτεζίτες υπό τον λεβέντη Παπαδήμο αποφάσισαν να αντισταθούν. Με την καλή οργάνωση, την ανδρεία και τον εξοπλισμό τους, οι επιδρομείς του Ιμπραήμ κατατροπώθηκαν και καταντροπιασμένοι επανήλθαν στα Σάλμενα. (Μάχη της Παναγιάς).

Ας μου επιτραπεί να κλείσω το πεζό τμήμα του βιβλίου με ένα απόσπασμα από την σελ. 225 που αναφέρεται στην επίσης νικητήρια μάχη του Μεγάλου Σπηλαίου μέσα στο οποίο είχαν καταφύγει χιλιάδες λαού ζητώντας προστασία:

……………………………………………………………………………………………………………………………….

Όσο για τα ποιήματα με θέμα το 21 που ακολουθούν , δημώδη ή και επωνύμων, έχω να πω μόνο δυο κουβέντες. Οι Έλληνες είναι λαός αγωνιστικός και ποιητικός ταυτόχρονα. Κάνει τους αγώνες ποίηση και η ποίηση τον οδηγεί σε νέους αγώνες. Πολεμάει και τραγουδάει. Πρόσφατη επιβεβαίωση της ποιητικής μας ψυχής είναι η απίστευτη, για έναν μικρό λαό, ποιητική δημιουργία που γεννήθηκε μέσα από την μεγαλύτερη εποποιία του λαού μας μετά το 21. Την εποποιία της Εθνικής μας Αντίστασης!

Σημείωση 1: Η Παρουσίαση του βιβλίου του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα «Όταν παιδεία και ποίηση συναντούν την επανάσταση 1821» – «Ανάμεσα στα βουνά και την Κέρτεζη» έγινε από το βιβλιοπωλείο «Το Δόντι» και τις εκδόσεις «Αρμός» στο Λιθογραφείο της Πάτρας (Μαιζώνος 172β και ώρα 8.00μμ ως αμιγής χώρος) την Πέμπτη 4 Νοέμβρη 2021.

Σημείωση 2: Διοργανωτές: Το βιβλιοπωλείο «Το Δόντι» (του Ανδρέα Τσιλίρα) και οι εκδόσεις Αρμός. Χρόνος: Πέμπτη 04.11.2021, ώρα 08.00μμ. Τόπος: Θέατρο Λιθογραφείον, Μαιζώνος 172β, Πάτρα.

Συντονίζει: Γιάννης Μαντάς, δημοσιογράφος, μαθηματικός.

Χαιρετίζει: Ντίνα Μπελερή, φιλόλογος, μέλος του ΔΣ της Α΄ ΕΛΜΕ Αχαΐας.

Μίλησαν σχετικά και κατά σειρά :

1) Ελισάβετ Καπαγερίδου, συνταξιούχος εκπαιδευτικός – χημικός, μέλος ΔΣ του ΕΣΥΝ Πάτρας, μέλος ΔΣ του Συλλόγου Οικογένειας ΚΕΘΕΑ – Οξυγόνο, συγγραφέας,

2) Γεώργιος Βασ. Μάρκου, δικηγόρος Πατρών, MSc Εγκληματολογίας – «Paris X Nanterre»

και ο συγγραφέας του βιβλίου Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας.

Η είσοδος στο χώρο του «Λιθογραφείου» έγινε με την επίδειξη έγκυρου πιστοποιητικού εμβολιασμού ή νόσησης.

Σημείωση 3: Το φωτογραφικό υλικό προέρχεται από ιστοσελίδες της Πάτρας, τον Αλέξη Γκλαβά και τΜτΒ.