Είναι πάντως γεγονός ότι οι Έλληνες είχαμε πάντα την τάση να στρεφόμαστε στο παρελθόν. Σε σχέση με την Ελληνική μας Επανάσταση αυτό έγινε, νομίζω, με τρεις τρόπους στη μεταπολεμική Ελλάδα: τον ελληνοχριστιανικό, τον υλιστικό και τον εκσυγχρονιστικό. Πράγματι, το ελληνοχριστιανικό μοντέλο στηρίχθηκε στη θέαση του ελληνισμού ως μιας οντότητας που στηρίζεται σε δύο πυλώνες, τον αρχαίο ελληνικό κλασικό πολιτισμό και τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Η ανάγνωση αυτή έλαβε χαρακτήρα συνθήματος κατά την περίοδο της δικτατορίας «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών». Σύμφωνα με το ελληνοχριστιανικό μοντέλο, η Επανάσταση είχε εθνικό χαρακτήρα, έγινε δηλαδή από το ελληνικό έθνος που θέλησε να ελευθερωθεί και να κτίσει το δικό του ανεξάρτητο κράτος. Η λογική της Επανάστασης του έθνους έφθασε σε τέτοια υπερβολή κατά την περίοδο της δικτατορίας, ώστε θεωρήθηκε ότι αποτελούσε την ιδεολογική βάση του καθεστώτος. Την πραγματικότητα αυτή, ίσως, ήθελε να διακωμωδήσει η περίφημη ταινία «Πολίτικη Κουζίνα» του Τάσου Μπουλμέτη (2003), όπου ο εθνικός ήρωας Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είχε γίνει ρήμα (Κοκοκοτρώνω, -εις, -ει …)
Αντίθετα, το υλιστικό μοντέλο ήλθε με τη Μεταπολίτευση και την πνευματική κυριαρχία της αριστεράς που ακολούθησε. Το μοντέλο στον διαλεκτικό υλισμό του Καρλ Μαρξ και στην πεποίθησή του ότι μόνο αυτός μπορεί να διαβάσει σωστά την ιστορία μέσα από την πάλη των τάξεων. Με τη λογική αυτή, η Ελληνική Επανάσταση είχε ταξικό χαρακτήρα και αποτέλεσε κίνημα των κατωτέρων κοινωνικών τάξεων (κλεφτών-αρματολών και απλού λαού) ενάντια στην τυραννία των Μουσουλμάνων κυριάρχων (αγάδων, πασάδων, μπέηδων) και των Ελλήνων δυναστών (προκρίτων, πλοιοκτητών των νησιών, Εκκλησίας). Η λογική αυτή κυριάρχησε στην Ελλάδα ιδιαίτερα στα χρόνια των πρώτων κυβερνήσεων του Πανελληνίου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑΣΟΚ, 1981-1989) και έφθασε τα όρια αντίστοιχης υπερβολής. Θυμάμαι με χαμόγελο ότι στις σχολικές γιορτές ένας καθηγητής αναλάμβανε να εκφωνήσει τον πανηγυρικό της ημέρας. Αν έλεγε ότι η Επανάσταση ήταν εθνική, γνωρίζαμε ότι ψηφίζει Νέα Δημοκρατία· αν έλεγε ότι η Επανάσταση ήταν ταξική, ξέραμε ότι ψηφίζει ΠΑΣΟΚ. Ήταν ένα είδος κομματικής διελκυστίνδας της εθνικής επετείου. Είχε και η 28η Οκτωβρίου αντίστοιχη κομματική διελκυστίνδα, αλλά δεν είναι της παρούσης. Οπωσδήποτε στη μνήμη μου η διελκυστίνδα απέκτησε, μεγαλώνοντας, κωμικό χαρακτήρα. Πάντως, δεν μείναμε εκεί.
Η αλλαγή ηγεσίας στο ΠΑΣΟΚ έφερε και διαφορετική θεώρηση της Ιστορίας, σύμφωνα με το εκσυγχρονιστικό μοντέλο. Ήταν ένα μοντέλο που προώθησε η κυβέρνηση Κωνσταντίνου Σημίτη και ακολούθησε αυτή του Κώστα Καραμανλή. Ο εκσυγχρονισμός ήταν ένα ιδεολόγημα που προωθήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’90 και στις αρχές του 2000, για να θεμελιώσει τη λογική της «ισχυρής Ελλάδας του 21ου αιώνα». Στηρίχθηκε στη θεωρία του δομισμού που είχε εμφανιστεί και αναπτυχθεί στον αγγλοσαξωνικό κόσμο, σύμφωνα με την οποία είναι τα κράτη που δημιουργούν τα έθνη και όχι του αντίθετο. Έλληνες διανοούμενοι έφεραν στη χώρα μας τη θεωρία αυτή είπαν ότι η Επανάσταση είχε αστικό χαρακτήρα, όπως συνέβαινε με τις άλλες ευρωπαϊκές Επαναστάσεις της εποχής με πρώτη τη Γαλλική (1789). Η αστική τάξη κατασκεύασε το κράτος και το κράτος, μέσα από τους μηχανισμούς του, κατασκεύασε το έθνος. Τη διακομματική αυτή ιδέα προώθησε η τηλεόραση του Σκάι με την περίφημη ερευνητική σειρά του «1821: Η γέννηση ενός έθνους» (2011), την πρώτη οργανωμένη σειρά ερευνητικών ταινιών με θέμα την Επανάσταση στην ελληνική τηλεόραση.
Κοινό θετικό χαρακτηριστικό όλων των παραπάνω προσεγγίσεων ήταν ότι οι Έλληνες δεν έπαυσαν ποτέ να επιστρέφουν στο γεγονός της Επανάστασης. Το ’21 αποτέλεσε είτε σημείο αναφοράς για την εθνική ανεξαρτησία είτε ιστορικό γεγονός που έπρεπε να κατανοηθεί σε ευρύτερα ιδεολογικά ή ιστορικά πλαίσια. Κοινό αρνητικό χαρακτηριστικό των προσεγγίσεων αυτών ήταν ότι όλες αυτές οι προσεγγίσεις ήταν αναδρομικές· βλέπουν την ιστορία ανάποδα. Πολιτικές εξελίξεις, κομματικές επιταγές και προστάγματα του σήμερα στανικά υπαγόρευσαν τον τρόπο ανάγνωσης του παρελθόντος. Με αυτήν την έννοια, το ’21 δεν έχει σήμερα να πει απολύτως τίποτε, ιδιαίτερα σε ανθρώπους της γενιάς μου, που μεγάλωσαν με έντονη πολιτικοποίηση, αλλά ανδρώθηκαν με έντονη άπωση και αηδία προς τα κόμματα και την παραταξιακή τους λογική.
Ίσως, όμως, αν στραφούμε στο ίδιο το ’21 και προσπαθήσουμε να ακούσουμε τη φωνή των πρωταγωνιστών του, αυτών που διαμόρφωσαν την ιστορία του, με όλες τις αδυναμίες τους, τα αντικρουόμενα συμφέροντά τους και τα διαφορετικά οράματά τους –άνθρωποι είμαστε– έχουμε τελικά να εμπνευστούμε για το παρόν και το μέλλον. Γιατί τελικά το παρελθόν δεν έχει νόημα όταν μπαίνει στο κρεβάτι του Προκρούστη για να ταιριάξει στα μέτρα του παρόντος, αλλά μόνο όταν αποτελεί πηγή έμπνευσης για το μέλλον. Αν έπρεπε να διαλέξω κάποια από τα στοιχεία αυτά θα επέλεγα τα εξής πέντε:
- Αγάπη για την ελευθερία,
- Αγάπη για τη δημοκρατία
- Αγάπη για την ιστορία και το παρελθόν
- Αγάπη για το καινούργιο και το μέλλον
- Αναζήτηση του εθνικού μέλλοντος.
Σε κάθε αξιολόγηση της Επανάστασης κανείς θα πρέπει να θυμάται ότι οι άνθρωποι διακινδύνευσαν τη ζωή τους ή τη γη και τις περιουσίες τους για να ζήσουν ελεύθεροι. Αγωνίστηκαν, καταστράφηκαν, φτώχυναν ή και σκοτώθηκαν για την ελευθερία. Ο θάνατος, άλλωστε, είναι μια μορφή ελευθερίας. Ως άνθρωποι μπορεί να είχαν διαφορετικές επιδιώξεις ή φιλοδοξίες, αλλά δεν έμειναν πίσω στον αγώνα. Πολέμησαν με πείσμα και, πολλοί από αυτούς, έχασαν τη ζωή τους. Η ελευθερία δεν είναι μόνο ατομική υπόθεση· είναι κοινωνική. Άτομα θυσιάστηκαν για το γενικό καλό. Στον σύγχρονο πολιτισμό του πλούσιου εγώ αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Μαστιγώνει τα μυαλά μας. Φωτίζει το χείλος της καταστροφής στο οποίο στεκόμαστε.
Από το πρώτο έτος οι επαναστάτες συνέπηξαν δημοκρατική πολιτεία. Με αδυναμίες, αντιζηλίες και παραλείψεις, η δημοκρατία αποτέλεσε γι’ αυτούς πρόσταγμα και επιδίωξη. Με την καθοδήγηση των μορφωμένων της εποχής, έφτιαξαν μερικά από τα πιο φιλελεύθερα συνταγματικά κείμενα της εποχής τους. Όταν σε άλλες χώρες ίσχυαν ταξικά εισοδηματικά κριτήρια στις εκλογικές διαδικασίες, η επαναστατημένη Ελλάδα εφάρμοζε καθολική ανδρική ψηφοφορία.
Αν και αμόρφωτοι, σε μεγάλο βαθμό αναλφάβητοι, οι περισσότεροι Έλληνες της εποχής δεν είχαν χάσει τη συλλογική τους μνήμη. Είχαν μια ομιχλώδη ίσως ιδέα για το παρελθόν και την ιστορία, το αγαπούσαν, όμως, και φρόντιζαν στοιχειωδώς να το θυμούνται. Αυτό το παρελθόν τους έκανε να αισθάνονται όχι μόνο διαφορετικοί, αλλά και σημαντικοί. Τους έκανε να πιστεύουν ακράδαντα ότι άξιζαν ένα καλύτερο μέλλον και να το ποθούν (ποθούμενο).
Η σύνδεση με το παρελθόν δεν τους κράτησε μακριά από τις εξελίξεις της εποχής του. Οι Έλληνες της εποχής γνώριζαν τι ήταν ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση και δεν δίσταζαν να επηρεαστούν από αυτά. Σίγουρα με αντιδράσεις, διαφωνίες και ταραχές, αλλά έτσι συμπεριφέρεται πάντα ένας ζωντανός λαός που αγωνίζεται. Δεν είναι μάλιστα υπερβολή να ισχυριστεί κανείς ότι μόνο οι Έλληνες είχαν επαφή με τις πραγματικότητες αυτές. Αν και κατανοούσαν τη μοναδικότητα της Επανάστασής τους, επηρεάζονταν από όσα λάμβαναν χώρα στην Ευρώπη, που τότε οδηγούσε τις παγκόσμιες εξελίξεις.
Τέλος, παρά τις πολυάριθμες επαναστατικές τους προσπάθειες, οι Έλληνες της εποχής επαναστάτησαν τελικά μόνοι τους και μόνοι αντιμετώπισαν την Οθωμανική αυτοκρατορία ως την ξένη επέμβαση του 1827. Η πρωτοβουλία τους να επαναστατήσουν, αλλά και το γεγονός ότι οδηγήθηκαν στη μεταξύ τους εμφύλια σύγκρουση, δείχνει ότι έπραξαν αυτό που θεώρησαν σωστό και ανέλαβαν την ευθύνη των πράξεών τους. Αυτό είναι ακριβώς το χαρακτηριστικό των ελευθέρων ανθρώπων. Γιατί, τελικά, το να είναι κανείς ελεύθερος είναι δύσκολη υπόθεση, γιατί η ελευθερία ενέχει την υπευθυνότητα. Είναι δύσκολο να αναλαμβάνουμε την ευθύνη, γι’ αυτό προτιμούμε την εθελοντική δουλεία. Μέσα από την ελευθερία και την ευθύνη μπορούμε να αναζητήσουμε σήμερα ένα καλύτερο μέλλον για την πατρίδα μας.
Συνοψίζοντας, θα έλεγα ότι η Επανάσταση του 1821 μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για το παρόν, γιατί δείχνει τον δρόμο για την ελευθερία και την ευθύνη, τη δημοκρατία, την αγάπη για το παρελθόν ως πηγή έμπνευσης για το μέλλον στο οποίο μένουμε ανοικτοί. Η Επανάσταση βοά στους συγχρόνους ανθρώπους: πάρτε την πρωτοβουλία, πράξτε αυτό που νομίζετε σωστό με γνώμονα το γενικό καλό και όχι μόνο το ίδιο συμφέρον και αναλάβετε την ευθύνη των πράξεών σας, γιατί η σωστή κριτική ξεκινά από την αυτοκριτική.
* Ο Λάμπρος Αναστ. Ψωμάς είναι Εκπαιδευτικός ΠΕ01, Homo educandus – Αγωγή.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Την Δευτέρα 15/2 πραγματοποιήθηκε η πρώτη διαδικτυακή παρουσίαση του προγράμματος “8 συν 1 ομιλίες για την Ελληνική Επανάσταση” που διοργανώνει το Homo Educandus Αγωγή για τους γονείς του σχολείου. Το θέμα ”Τι σημασία μπορεί να έχει σήμερα η ενασχόληση με την Ελληνική Επανάσταση” ανέπτυξε ο εκπαιδευτικός του HEA κος Λάμπρος Ψωμάς.
ΠΗΓΗ: 17.02.2021, https://www.hea.edu.gr/ti-simasia-mporei-na-echei-simera-i-enascholisi-me-tin-elliniki-epanastasi/.
