α)  Επτακόσια χρόνια έκανε η Εκκλησία να αποδεχτεί ότι οι Τρεις είναι μία ενότητα, δηλαδή να τους εορτάσει από κοινού εκκλησιαστικά. Τετρακόσια χρόνια χρειάστηκαν να περάσουν ακόμα για ακουστεί στη Σμύρνη ότι μπορούν να αποτελούν βάση τα λεγόμενά τους, πριν 1100 χρόνια τότε, σε ζητήματα παιδείας. Τριακόσια χρόνια να ασχοληθεί το Πανεπιστήμιο Αθηνών με αυτή την προσέγγιση λίγο πριν τα μέσα του 19^ου αι. Και άλλα περίπου εκατό χρόνια το ελληνικό κράτος, στις αρχές του 20^ου αι., να καθιερωθεί επίσημα η 30^η Ιανουαρίου ως εορτή της Παιδείας. Σήμερα είμαστε άλλα εκατό χρόνια μετά, δηλαδή τελικό σύνολο 1600 χρόνια απόσταση. Το αποτέλεσμα, κατά τη Μεγάλη Σύνοδο, είναι ότι τελικά ότι η σύγχρονη παιδεία είναι «εκκοσμικευμένη» και «ατομοκεντρική».

β) Άρα ποιος είναι ο επηρεασμός; Ποιες είναι οι εξηγήσεις; Ποια πλευρά απ’ αυτές των Τριών Ιεραρχών, με εκκλησιαστικό, θεολογικό και κοινωνικό έργο (που κατεξοχήν ήταν θεολόγοι, ποιμένες και επίσκοποι) πήρε το ελληνικό κρατίδιο, ας μείνουμε στα τελευταία 100 τελευταία χρόνια; Έφτιαξε την ελληνοχριστιανική ιδεολογία, για να μπορέσει να στηρίξει τον εθνισμό ενός έθνους – κράτους. Αφού τότε έβγαιναν στην επιφάνεια στην Ευρώπη τα έθνη -κράτη, στην μεν Ανατολή από την Οθωμανική αυτοκρατορία, στη δε Δύση από αντίστοιχες διαφορετικές βέβαια εμπειρίες.

γ) Ποιο παράδειγμα πήραν οι κυβερνήτες, οι πλουτοκράτες, οι Ιεράρχες, οι μεγαλοσχήμονες εκπαιδευτικοί από τους Τρεις Ιεράρχες στην πράξη; Τι κέρδισε ο λαός και η νεολαία από το υπόδειγμά τους; Αυτά είναι ερωτήματα, που τα βάζω δίπλα στα ερωτήματα και του πρώτου εισηγητή (Ανδρέα Αργυρόπουλου).

Προσωπικά θα ήθελα να σημειώσω ακόμα δυο τρία πράγματα γενικότερα. Γιατί είναι εύκολο να κάνουμε και κριτική σε ένα κομμάτι της «Αριστεράς», γιατί πράγματι έχει μία κουλτούρα η οποία δεν μπορεί να πάρει στοιχεία της δικιάς μας Παράδοσης, αν και η ευθύνη κατά τη γνώμη μου βρίσκεται σε αυτούς που τους επικαλούνται τους Τρεις Ιεράρχες. Δηλαδή η κύρια ευθύνη δεν είναι στους «έξω», αλλά είναι στους «μέσα». Και αυτό, όπως προείπαμε, το αποτύπωσε η Μεγάλη Σύνοδος.

Σήμερα, λοιπόν, αυτή η ατομοκεντρική αντίληψη του μαθητή, του εκπαιδευτικού, του ανθρώπου, προωθείται παγκόσμια και αποτελεί αυτό το νέο τύπο ανθρώπου. Αυτή η προώθηση του «ατομικού ανθρώπου» πάει να αντικαταστήσει την παλιά λογική, το παλιό πρότυπο ανθρώπου, τον «μαζικό άνθρωπο». Έχουμε, λοιπόν, τον «εξατομικευμένο άνθρωπο». Και έχουμε αφήσει την «θεολογία της φύσης», δηλαδή της κοινής φύσης των ανθρώπων, που τους κάνει αδέρφια. Έτσι έχουμε πάρει την έννοια (θεολογία) του «προσώπου», που πολλές φορές δεν είναι και η σωστή. Άρα λοιπόν χρειαζόμαστε ένα συνδυασμό, και φύσης και υπόστασης του ανθρώπου (προσώπου). Δηλαδή να πάρουμε τον άνθρωπο και με την κοινή του φύση και με την διαφορετικότητά του.

Έτσι να κάνουμε μια προβολή, μετά από 1600 χρόνια, με ό,τι συνέβη από τότε μέχρι την εποχή μας. Τι έχει αλλάξει παγκόσμια, όπου οι αλλαγές είναι τεράστιες. Οπότε να προσπαθήσουμε και να αποπειραθούμε να επαναδιατυπώσουμε με κάποιες πρώτες σκέψεις στο σήμερα.

Για να βοηθήσω, λοιπόν, σε αυτή την επαναδιατύπωση, έχω πάρει μερικές εκφράσεις από τους Τρεις Ιεράρχες και θα προσπαθήσω μετά από τόσα χρόνια στη δημόσια εκπαίδευση (και δεν ήμουν μόνο ένας εκπαιδευτικός που έκανε μόνο το μάθημά του – και το ξέρετε αρκετοί) να δούμε, να φωτογραφίσουμε και να φωτίσουμε μερικές πλευρές, δηλαδή πως εξελίσσεται π.χ. η «δημόσια εκπαίδευση». Βεβαίως η παιδεία είναι και άλλες πλευρές, όπως τόνισε ο 2^ος εισηγητής (Ανδρέας Μοράτος), αλλά και επί πλέον η τέχνη, ο πολιτισμός, κ.λ.π.. Πάμε λοιπόν να κάνουμε κάποιες προβολές στη δημόσια εκπαίδευση:

α) Το ζήτημα της αξίας της κοσμικής σοφίας. Ο Μέγας Βασίλειος, στη γνωστή του επιστολή του προς τους νέους[4], αναφέρεται στην αξία της «κοσμικής σοφίας» η οποία αποτελεί ανάγκη ενός ευρύτερου γνωστικού πλαισίου. Ο ίδιος την είχε διδαχθεί στην Αθήνα και τονίζει ότι ο καρπός της είναι «η αλήθεια». Άρα, εάν έχει αλήθεια η κοσμική σοφία, αλήθεια δηλαδή για το βίο και την πολιτεία των ανθρώπων, τότε αξίζει. Τότε μπορούμε να την πάρουμε οι χριστιανοί σαν μια φυλλωσιά ενός δέντρου, όπου μέσα σ’ αυτή προστατεύονται οι καρποί. Άρα λοιπόν και σήμερα, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή την σκέψη του για την γενικότερη κοσμική σοφία, των επιστημών δηλαδή, των μαθημάτων, κ.λ.π.. Όχι μόνο για το θρησκευτικό μάθημα, αλλά γενικότερα για τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να αγκαλιάσουμε τις επιστήμες, αυτά που τότε ονόμασε «κοσμικά μαθήματα». Σε άλλο σημείο της επιστολής αναφέρεται και τονίζει ότι π.χ. ο Μωυσής πρώτα πήρε την κοσμική σοφία στην Αίγυπτο και κατόπιν μετά μπήκε «στα θεολογικά». 

Για να δούμε τώρα τι γίνεται π.χ. στην «κατήχηση», όπως σημείωσε και ο 1^ος εισηγητής. Παίρνουν τα παιδάκια από μικρά και προσπαθούν να τους περάσουν, ενσταλάξουν στην ψυχή και στο μυαλό τους πράγματα που δεν μπορούν να κατανοήσουν στην σημερινή εποχή, πολλές φορές μάλιστα χωρίς να υπάρχει και το αντίστοιχο υπόδειγμα. Έτσι τα παιδιά αυτά (στο τέλος) δεν μπορούν να κατανοήσουν την εποχή μας. Επομένως σημειώνουμε ένα θέμα μεταξύ κοσμικής σοφίας και θεολογίας, τόσο εντός, όσο και εκτός του σχολείου.

Ποια λοιπόν άλλα θέματα θα μπορούσαμε να συζητήσουμε με βάση αυτές τις σκέψεις του Μεγάλου Βασιλείου; Ας αναφέρω ενδεικτικά μερικά. Πως θα γίνει η επιλογή ιστορικών γεγονότων γενικότερα; Ποιος ο τρόπος που θα τα διαβάσουμε αυτά; Πως θα εισάγεται η θρησκευτική παιδεία στα παιδιά; Πως θα αντιμετωπιστεί το ζήτημα της διάσπασης γενικής και τεχνικής παιδείας; Για το τελευταίο π.χ. η μεταγυμνασιακή εκπαίδευση (ή κατάρτιση μετά τον πρόσφατο νόμο[5], που ουσιαστικά σταματά την υποχρεωτική εκπαίδευση στα 15). Αυτή η πολιτική απομειώνει τη γενική παιδεία. Ας σκεφτούμε μάλιστα ότι ο λειτουργικός και μορφωτικός αγραμματισμός είναι υψηλός, ειδικά σε πολλά κοινωνικά στρώματα που κουβαλούν μικρό «μορφωτικό κεφάλαιο». Η μερίδα αυτή των μαθητών και μαθητριών δεν θα έχει κενό στην θρησκευτική, αλλά ούτε στην κοσμική γενική παιδεία. Να λοιπόν ένα ζήτημα εδώ που θα μπορούσαμε να δούμε.

β) Το ζήτημα αλληλεγγύης. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος θέτει μια άλλη πλευρά, από δύο δικές του αποστροφές. Βάζει το ζήτημα της συναλληλίας[6] και αλληλεγγύης, δηλαδή τότε να ζητάς τα δικά σου, αλλά όταν ενδιαφέρεσαι και για τα συμφέροντα του πλησίον[7]. Παρόμοια θέτει το ζήτημα της απουσίας της αλληλεγγύης και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, όταν επινοούμε πράγματα ο ένας ενάντια στον άλλο και όλοι εναντίον όλων στο τέλος[8]!

Για να δούμε λοιπόν ποια ζητήματα στο σχολείο και γενικότερα στην εκπαίδευση έτσι; 1) Η λειτουργία της μαθητικής τάξης (του σχολείου), με αυτό το πνεύμα των Τριών Ιεραρχών; Πως μπορεί να λειτουργήσει ο σύλλογος διδασκόντων, που ακόμα συζητάμε εάν αυτός έχει προτεραιότητα απέναντι στη διοίκηση;

Άλλο θέμα επίκαιρο: Ποιος είναι ο γενικότερος συλλογικός ρόλος των συνδικάτων; Άλλο ερώτημα: Πως μπορούν να λειτουργήσουν οι μαθητικές κοινότητες; Ακόμα: Πως μπορούν να λειτουργούν συνεργατικά οι σύλλογοι γονέων; Ένα σωρό, λοιπόν, ζητήματα μπορούμε να ανοίξουμε.

Στο σημείο αυτό να μου επιτρέψετε να αναφέρω (έχω πάρει την άδειά του) κάποιες αποστροφές ενός φίλου θεολόγου, του Ανδρέα Βιτούλα[9], επειδή τα έχουμε ούτε και σήμερα αυτά, σχολιάζει δημόσια σήμερα:

1) «Οι Τρεις Ιεράρχες δεν είναι προστάτες της παιδείας μας», αφού αυτή ακολουθεί άλλους δρόμους. Πως λοιπόν μπορεί να θεωρεί ότι αποτελούν προστάτες της; Άρα λέει ότι δεν είναι μόνο τα τελευταία εκατό χρόνια που πέρασαν με την «ελληνοχριστιανική ιδεολογία», δηλαδή μια όψη των απόψεων των Τριών Ιεραρχών γύρω από την χρήση της ελληνικής φιλοσοφίας (της εποχής εκείνης βεβαίως), αλλά έχουμε και μια χρήση σε ακριβώς αντίθετη πορεία από αυτή την οποία πίστευαν!  

2) Η σύγχρονη παιδεία, «αντί να εμπνέει την αλληλέγγυα συμμετοχή στην πόλη», με την έννοια δηλαδή του συλλογικού, «τι επιβραβεύεται σήμερα; Η έννοια της ‘’αριστοκρατίας’’ της καμαρίλας»! Και το είδαμε π.χ. με ποιο τρόπο επιλέχθηκαν το προηγούμενο καλοκαίρι οι Διευθυντές Εκπαίδευσης. Δηλαδή ούτε καν με μόρια. Και αυτή η πολιτική σημαίνει ότι τιμούμε τους Τρεις Ιεράρχες;

Φυσικά θα μπορούσαμε να πούμε και άλλα πράγματα, όπως για τον σύγχρονο παγκόσμιο καπιταλισμό, αλλά και την ευθύνη που έχουμε οι λαοί που αυτός επικρατεί. Ας τα σκεφτούμε αυτά. Πάω τώρα και σε ένα τρίτο άξονα.

γ) Το ταξικό ζήτημα στην σύγχρονη εκπαίδευση. Ο άξονας αυτός θα έχει ως βάση αναφορές από το Γρηγόριο το Θεολόγο. Ως γνωστόν έχει γράψει πάρα πολλά κείμενα, που θα έλεγα με τη γλώσσα της σημερινής εποχής, που βάζουν το ταξικό ζήτημα. Τονίζω ότι αυτό αποτελεί ορολογία της αριστεράς. Βέβαια την εποχή εκείνη δεν γράφτηκε με αυτόν τον σύγχρονο τρόπο, αλλά αναφέρθηκε πάρα πολύ στην αντίθεση των τάξεων.

Λέει π.χ. «πάντες έν εσμέν», είμαστε ένα, είτε πλούσιος είτε φτωχός, είτε δούλος, είτε ελεύθερος, κλπ. Έβαζε λοιπόν τα ζητήματα αυτά[10]. Άλλο παράδειγμα: Γι’ αυτόν που έχει γνώσεις «να μη καυχάται ο σοφός για τη σοφία του, ούτε ο πλούσιος με τον πλούτο του, ούτε ο δυνατός με τη δύναμή του»[11].

Τι ζούμε τώρα στην πανδημία; Τι ζούμε δηλαδή από τον τρόπο διαχείρισης της πανδημίας; Δεν έχω να πω εγώ επιχειρήματα. Έχει ξεσηκωθεί ο κόσμος. Μας κουνάνε το δάκτυλο, χωρίς συνεννόηση. Με μέτρα τα οποία δεν είναι ανάλογα των προβλημάτων ομιλούν αυτοί ότι τιμούν την παιδεία σήμερα;

Πάμε στο σχολείο. Ποια βασικά ζητήματα, που έχουν ταξική διάσταση, θα μπορούσαμε να κουβεντιάσουμε με βάση το πνεύμα αυτό του Γρηγορίου, αλλά όχι μόνο αυτού, αλλά και των υπολοίπων. Σχολική διαρροή, ένα μεγάλο ζήτημα δηλαδή, ποια παιδιά είναι αυτά που δεν ακολουθούν την υποχρεωτική εκπαίδευση, η οποία θα έπρεπε να φτάσει στα δεκαοκτώ κανονικά.

Μεγάλο ακόμα ζήτημα η ταξική αναπαραγωγή μέσω του σχολείου με όπλο και τον λειτουργικό αναλφαβητισμό, που οφείλεται στη φτώχεια των αντίστοιχων κοινωνικών στρωμάτων και στην έλλειψη ενισχυτικής διδασκαλίας από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου, αλλά και στις ειδικές κατηγορίες πληθυσμού (παιδιά των ρομά, προσφυγόπουλα, φυλακισμένα παιδιά, λαϊκές φτωχές ή άνεργες συνοικίες, παιδιά απομονωμένης ορεινότητας ή νησιωτικότητας, κ.λ.π.).  

Τίθενται ακόμη ενισχυτικά του ταξικού σχολείου που αναπαράγεται, περισσότερο ή λιγότερο και λόγω των κεντρικών πολιτικών, και τα παρακάτω ενδεικτικά ζητήματα: Επίσης η ατομική αξιολόγηση μαθητών και εκπαιδευτικών, η ψευδώνυμη τηλε-εκπαίδευση των μαθητών, κλπ. Το ατομικό «προσοντολόγιο διορισμού» και η διάσπαση των αδιόριστων εκπαιδευτικών, το ατομικό portfolio, οι τράπεζες θεμάτων… Και πιο κάτω οι απόπειρες για κατάταξη των σχολείων στη λογική του Προκρούστη. Και για όσο καιρό υφίστανται εξετάσεις πανελλαδικού τύπου, δεν έχουμε θέματα συμβατά με μια χρυσή τομή ως προ το επίπεδο των παιδιών που κουβαλούν ταξικά μικρότερο ή σχεδόν καθόλου μορφωτικό κεφάλαιο, έναντι άλλων παιδιών. Και φυσικά όλα αυτά, όχι στο πνεύμα της θεανθρωπολογίας των Τριών Ιεραρχών, από τις προτεραιότητες του σύγχρονου καπιταλισμού και των διεθνών του κέντρων (π.χ. ΟΟΣΑ, ΔΝΤ, κλπ.).

Να κλείσω λοιπόν με δυό τελευταίες σκέψεις. Θεωρώ ότι οφείλει να αποτελεί κεντρικό άξονα η απόφαση/εκτίμηση της Μεγάλης Συνόδου της Κρήτης (2016), που χαρακτηρίζει «ατομοκεντρικό» το εκπαιδευτικό σύστημα -και όχι μόνο στην Ελλάδα- και «εκκοσμικευμένο», με την έννοια ότι δεν μπορεί να προσλάβει πράγματα και από την εκκλησία, και γενικότερα από την παράδοση των λαών.

Επίσης ότι πρέπει να επαναδιατυπώσουμε πολλά πράγματα, και όχι μόνο για την παιδεία, όπως είναι η επιστήμη, οι πόλεμοι, κ.λ.π. Οφείλουμε, λοιπόν, την συλλογική μας προσπάθεια να αποπειραθούμε την επαναδιατύπωση. Σήμερα ήδη βάλαμε διάφορες πλευρές και δημιουργείται ένα πλαίσιο πάνω στο οποίο μπορεί να ξεκινήσει μία συζήτηση. Βασική της πλευρά να είναι η επαναδιατύπωση και όχι ο καταγγελτικός λόγος απέναντι σε αυτούς που δεν τα κατανοούν. Προτείνω λοιπόν να το κάνουμε με θετικό τρόπο.

Ευχαριστώ πάρα πολύ για την πρόσκληση και τη συμμετοχή μου.

ΙΙ. Δευτερολογία

Να επανέλθω με κάποιες συνοπτικές παρατηρήσεις. Συμφωνώ λοιπόν ότι σήμερα ανοίγουμε τα θέματα και δεν τα κλείνουμε, (όσον αφορά τη σχέση της θεανθρωπολογίας των Τριών Ιεραρχών με τη σύγχρονη παιδεία). Με αυτή την έννοια να ευχαριστήσω και τους τρεις άλλους εισηγητές[12] και την εφημερίδα «Χριστιανική» και τους σημερινούς συντονιστές της[13], αλλά και όλους και όλους που συμμετέχουν με ερωτήματα γραπτά και προφορικά, τοποθετήσεις ή όσους και όσες παρακολουθούν.

Ανοίγοντας λοιπόν τα θέματα, θα ήθελα ενδεικτικά μόνο, να σημειώσω δύο πράγματα: α) Επιμένω, με βάση την απόφαση/εκτίμηση της Μεγάλης Συνόδου της Κρήτης (Κολυμπάρι 2016) πρέπει να επαναδιατυπώσουμε τα ζητήματα. Μάλιστα στις συζητήσεις που έγιναν πριν, μερικά δεν αποτελούσαν επαναδιατύπωση, αλλά ήταν συνέχεια αυτού που είχαμε (μέχρι τις ημέρες μας). β) Θεωρώ πολύ σημαντικά τα πράγματα που έθεσε ο 4^ος εισηγητής (Γιώργος Τρασανίδης) και ειδικά το θέμα των δεξιοτήτων. Θα έλεγα, λοιπόν, επειδή πέρασε (στη Βουλή) ένα νομοσχέδιο σε νόμο που αφορά την κατάρτιση, αλλά και επηρεάζει βέβαια τα πάντα στην εκπαίδευση (δεν θα ανοίξω ολόκληρο το ζήτημα), η οποία μπαίνει μετά την ηλικία των 15 ετών, όπου μέσα της δεν προβλέπεται καθόλου γενική παιδεία.

Όμως το θέμα που έβαλε ο Γιώργος, ότι δεν μπορεί να υπάρχει μόνο θεωρία, αλλά και πράξη, είναι πάρα πολύ σημαντικό. Δηλαδή, οφείλουμε να μιλήσουμε για μία παιδεία, για ένα σχολείο (επιμένω για το σχολείο παρότι η παιδεία δεν ταυτίζεται με την εκπαίδευση, αφού από εκεί έχω τις εμπειρίες μου) που θα τα έχει όλα μέσα. Να έχει δηλαδή και τις επιστήμες, την «κοσμική» σοφία που λέει ο Μέγας Βασίλειος, να έχει τις δεξιότητες, που ξαναείπε ο Μέγας Βασίλειος, την αλληλεγγύη και το ταξικό ζήτημα που έβαλε ο Γρηγόριος ο Θεολόγος (και οι άλλοι δύο βέβαια), να έχει την αγωγή για την οποία μίλησαν όλοι τους (οι Τρεις Ιεράρχες).

Θέλω ακόμη να σημειώσω, και σταματώ εδώ για χάρη της συζήτησης, ότι το παγκόσμιο σύστημα είναι σε αντίθετη κατεύθυνση. Δηλαδή οι δυνάμεις του νεοφιλελευθερισμού (και τα παγκόσμια κέντρα του ΔΝΤ, ΟΟΣΑ, ΕΕ, κλπ), δηλαδή του σύγχρονου καπιταλισμού είναι στην κατεύθυνση του «ατομικού ανθρώπου» και όχι του «συλλογικού ανθρώπου». Αυτοί π.χ. δεν θέλουν σύλλογο διδασκόντων, θέλουν Διευθυντή από πάνω, που κι αυτός έχει (πυραμιδικά) άλλον διευθυντή από πάνω του, κι αυτός άλλον, ώστε να περνούν (τις δικές τους εκπαιδευτικές πολιτικές) με το φόβο και όχι με την αγάπη, την ελευθερία κ.λ.π., που έβαλε (στην εισήγησή του) ο 4^ος εισηγητής.

Πρέπει λοιπόν να ξεκαθαρίσουμε ότι το τοπίο, μέσα στο οποίο πάμε να φέρουμε αυτό το πνεύμα, χρειάζεται ένα ανατρεπτικό πνεύμα. Άρα η επαναδιατύπωση πρέπει να γίνει, λοιπόν, με ένα τρόπο, πως δηλαδή στην πράξη, (μέσα σ’ αυτό το σύστημα, που εκτιμώ ότι για πολλά χρόνια θα το έχουμε απ’ ότι φαίνεται εκ πρώτης όψεως), πως παράλληλα με την εργασία την επαγγελματική (είμαστε και επαγγελματίες) θα μπει μέσα ο λειτουργός, πως θα μπει ο επαναστάτης εκπαιδευτικός και πως αυτά θα συνδυαστούν συλλογικά.

Με αυτή την αντίληψη κλείνω την δευτερολογία μου.

Σημείωση: Το κείμενο αυτό αποτελεί βελτιωμένη συντακτικά απομαγνητοφώνηση και με προθήκες στις υποσημειώσεις, όπως και ενός κομματιού που δεν εκφωνήθηκε προς το τέλος της πρωτομιλίας λόγω τεχνικού προβλήματος, κατά τη εκδήλωση της εορτής των Τριών Ιεραρχών 30.01.2021, από την εφημερίδα «Χριστιανική». Η συζήτηση έγινε στο ZOOM και μεταδόθηκε ζωντανά στο Yutube. Τώρα ως βίντεο μπορεί να το παρακολουθήσετε στην  ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=yV0uLb1VV6Q&t=3s.

Από Πάτρα, 30 Ιανουαρίου 2021

* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός Δ. Ε. (φυσικός), πτ. θεολογίας, συγγραφέας και πρώην αδέσμευτος συνδικαλιστής.

---

[1] «…Τό κυρίαρχον σήμερον ἐκκοσμικευμένον ἀτομοκεντρικόν ἐκπαιδευτικόν σύστημα, τό ὁποῖον ταλανίζει τήν νέαν γενεάν, προβληματίζει καί τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν…», «ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ τῆς Ἁγίας και Μεγάλης Συνόδου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», κεφ. IV, «Ἡ κατά Χριστόν παιδεία», 9.

[2] «…Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ καλεῖται νά ἐπαναδιατυπώσῃ καί φανερώσῃ τήν προφητικήν μαρτυρίαν της εἰς τόν κόσμον, στηριζομένη εἰς τήν ἐμπειρίαν τῆς πίστεως, ὑπενθυμίζουσα ἐν ταὐτῷ καί τήν πραγματικήν ἀποστολήν αὐτῆς, διά τῆς καταγγελίας τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ καί τῆς καλλιεργείας συνειδήσεως ἑνότητος εἰς τό ποίμνιον αὐτῆς…», «H AΠΟΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟΝ ΚΟΣΜΟΝ», κεφ. ΣΤ., 9.

[3] Μέγας Βασίλειος (Καισάρεια Καππαδοκίας, 330 – Καισάρεια Καππαδοκίας, 1 Ιανουαρίου 379). Γρηγόριος Ναζιανζηνός ο Θεολόγος (Ναζιανζός Καππαδοκίας, 329 – Ναζιανζός Καππαδοκίας, 25 Ιανουαρίου 390). Ιωάννης ο Χρυσόστομος, (Αντιόχεια Συρίας, πιθ. 349 – Κόμανα Πόντου, 14 Σεπτεμβρίου 407).

[4] «…. Ὁ καρπός της (Σ. Σ. της κοσμικής σοφίας), ἡ ἀξία της εἶναι ἡ ἀλήθεια. Εἶναι ὅμως ὡραῖο πρᾶγμα νὰ τὴν τριγυρίζει κι ἡ κοσμικὴ σοφία, σὰν φυλλωσιά, ποὺ σκεπάζει ὄμορφα τοὺς καρπούς. Αὐτὸ συνέβη μὲ τὸν μεγάλο Μωϋσῆ, τὸν περιβόητο γιὰ τὴ σοφία του, καθὼς ἀναφέρει ἡ παράδοση. Πρῶτα –λένε- γύμνασε τὸν νοῦ του στὶς ἐπιστῆμες τῆς ἀρχαίας Αἰγύπτου κι ὕστερα σίμωσε γιὰ νὰ δεῖ τὸν ἀληθινὸ Θεό. Παρόμοιο συνέβη καὶ μὲ τὸν σοφὸ Δανιήλ, αἰῶνες ἀργότερα. Πρῶτα διδάχθηκε στὴ Βαβυλώνα τὴ σοφία τῶν Χαλδαίων κι ὕστερα ἔπεσε στὴ σπουδὴ τῆς θείας διδασκαλίας». Μεγάλου Βασιλείου, «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελείντο λόγων», Γ΄, 10-15.

[5] Δεκέμβριος 2020, εν μέσω εγκλεισμού μάλιστα!

[6] «…Αλλήλοις υπηρετώμεν, ουχ ίνα αλλήλοις επιβουλεύομεν…». Ιερός Χρυσόστομος, στη συλλογή του Ν. Θ. Μπουγάτσου ‘’Κοινωνική διδασκαλία ελλήνων πατέρων’’, Αποστ. Διακονία, Αθήνα, 1982, σελ. 367, λήμμα 1843.

[7] «Τότε γαρ μεριμνήσεις τα σα, όταν τα σα ζητής εν τω του πλησίον συμφέροντι», Ιερός Χρυσόστομος P.G. 55, 254.

[8] «…α κατά αλλήλων επινοούμεν, κατά πάντων έχουσι…», Γρηγόριος ο Θεολόγος, Λόγος 3^ος, 84. Βλέπε και το του Αποστόλου Παύλου «Μηδείς τα εαυτού ζητείτω, αλλά το του ετέρω έκαστος»,  Α΄ Κορ. 10,24.]

[9] “Ἂς μὴ γελιόμαστε. Οἱ τρεῖς Ἱεράρχες δὲν εἶναι προστάτες τῆς παιδείας μας. Γιατὶ ἡ παιδεία μας ἀντὶ νὰ μορφώνει σκεπτόμενο ἄνθρωπο – καταργεῖ τὴ σκέψη, ἀντὶ νὰ παιδεύει τὴν ὕπαρξη μὲ νόημα – βασανίζει μὲ πληροφορίες, ἀντὶ νὰ καλλιεργεῖ τὴν ἀπορία – εὐνοεῖ ἑτοιμοπαράδοτες ἀπαντήσεις, ἀντὶ νὰ ἐμπνέει τὴν ἀλληλέγγυα συμμετοχὴ στὴν πόλη – ἐπιβραβεύει τὴν «ἀριστο»-κρατία τῆς καμαρίλας, ἀντὶ νὰ παιδαγωγεῖ – νομιμοποιεῖ τὴν ἄψυχη καὶ ἀσώματη διαμεσολαβημένη διεκπεραίωση.

Οἱ τρεῖς Ἱεράρχες διακόνησαν τὴ γνώση ποὺ ἀλλάζει τὸν ἄνθρωπο, ὄχι τὴ γνώση ποὺ τὸν ἀφήνει ἀνέγγιχτο καὶ σκληρυμένο ἀπὸ τὶς κατακτήσεις του. Προσπέλασαν τὴν πραγματικότητα μὲ τὴν ἀρχοντιὰ τοῦ θαυμασμοῦ καὶ τῆς μαθητείας, ὄχι μὲ τὴν ἀγαρμποσύνη μιᾶς ἄξεστης βίας, ποὺ ζητᾶ μόνο ὑποταγὴ στὶς προδιαγραφὲς τοῦ γνωρίζοντος.

Μὴν ψάχνουμε νὰ βροῦμε τὶς γενεσιουργὲς αἰτίες τοῦ ἀδηφάγου ἀνταγωνισμοῦ τῆς παιδείας μας στὸν ἔτσι κι ἀλλιῶς ἀποχαλινωμένο καπιταλισμό. Ἡ ἀπανθρωπιά του εἶναι κι αὐτὴ ἀποτέλεσμα τοῦ χώρου ποὺ ἐπιτρέψαμε στὴ θεμελιώδη λήθη: ὅτι ἡ ζωὴ δὲν εἶναι ἕνα συγκυριακὸ ἄθροισμα βιοχημικῶν δεδομένων ἀλλὰ μία προσωπικὴ κλήση πρὸς ἀνταπόκριση. Ὅπως ἄλλωστε ἀναλόγως ὑπάρχουν ὁ ἔρωτας καὶ ἡ τέχνη, ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἂν ἐξαλειφθεῖ ὁ κλητικὸς χαρακτήρας τους, τότε τὸ μόνο ποὺ ἀπομένει εἶναι μιὰ ὁρμονικὴ ἐκτόνωση καὶ μιὰ ἀντιπαραγωγικὴ ἰδιοτροπία ἀντίστοιχα. Χρόνια πολλὰ στοὺς παιδευόμενους, μαθητὲς καὶ διδάσκοντες”. φ/β, 30.01.2021. Ο Ανδρέας Βιτούλας είναι θεολόγος καθηγητής Δ.Ε. στην Καστοριά.

[10] «…Νυνὶ δὲ, ὅ μοι λέγειν ὁ λόγος ὥρμησε, τῶν ἐμῶν περιαλγοῦντι σαρκῶν, καὶ τῆς ἐμῆς ἀσθενείας ἐν ἀλλοτρίοις πάθεσι, θεραπευτέον, ἀδελφοὶ, τὸ συγγενὲς καὶ ὁμόδουλον. Εἰ γὰρ καὶ ὡς ἐχθροῦ κατηγόρησα διὰ τὸ πάθος, ἀλλὰ καὶ ὡς φίλου περιέχομαι διὰ τὸν συνδήσαντα· καὶ θεραπευτέον οὐχ ἧττον τὰ τῶν πλησίον, ἢ ἕκαστον τὸ ἑαυτοῦ, τῶν τε ὑγιαινόντων, καὶ τῶν ὑπὸ τῆς αὐτῆς νόσου δαπανωμένων. Πάντες γὰρ ἕν ἐσμεν ἐν Κυρίῳ, εἴτε πλούσιος, εἴτε πένης, εἴτε δοῦλος, εἴτε ἐλεύθερος, εἴτε ὑγιαίνων, εἴτε πονηρῶς ἔχων τοῦ σώματος· καὶ μία κεφαλὴ πάντων, ἐξ οὗ τὰ πάντα, Χριστός· καὶ ὅπερ ἐστὶν ἀλλήλοις τὰ μέλη, τοῦτο ἕκαστος ἑκάστῳ, καὶ πᾶσιν ἅπαντες· οὔκουν περιοπτέον, οὐδὲ ἀμελητέον τῶν προεμπεσόντων εἰς τὴν κοινὴν ἀσθένειαν· οὐδὲ ἀγαπητέον μᾶλλον, ὅτι εὖ ἡμῖν ἔχει τὰ σώματα, ἢ πενθητέον, ὅτι ἀθλίως τοῖς ἀδελφοῖς· καὶ ἡγεῖσθαι μίαν ἀσφάλειαν εἶναι τῶν ἡμετέρων σαρκῶν καὶ ψυχῶν, τὴν εἰς ἐκείνους φιλανθρωπίαν· σκοπῶμεν δὲ οὕτως».

ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΛΟΓΟΙ- GREGORIUS NAZIANZENUS (Gregorius Theologus, Patriarcha Constantinopoleos, 329-381), LEXICON IN ORATIONES GREGORII NAZIANZENI, Migne PG 35, ΛΟΓΟΣ 14, 8, Περὶ φιλοπτωχίας.

[11] «…Μὴ καυχάσθω, φησὶν, ὁ σοφὸς ἐν τῇ σοφίᾳ αὐτοῦ, μηδὲ ὁ πλούσιος ἐν τῷ πλούτῳ αὐτοῦ, μηδὲ ὁ δυνατὸς ἐν τῇ ἰσχύι αὐτοῦ· κἂν εἰς τὸ ἄκρον ὦσιν ἐληλακότες, ὁ μὲν σοφίας, ὁ δὲ περιουσίας, ὁ δὲ δυνάμεως. Ἐγὼ δὲ προσθήσω καὶ ἃ τούτοις ἕπεται· Μηδὲ ὁ περίβλεπτος ἐν τῇ δόξῃ, μηδὲ ὁ εὐεκτῶν ἐν τῇ ὑγιείᾳ, μηδὲ ὁ καλὸς ἐν τῇ ὥρᾳ, μηδὲ ὁ νέος ἐν τῇ νεότητι, μηδὲ ἐν ἄλλῳ μηδενὶ τῶν ἐνταῦθα ἐπαινουμένων, εἰ δεῖ συνελόντα εἰπεῖν, ὁ ὑπὸ τούτου φυσώμενος· ἀλλ᾿ ἢ ἐν τούτῳ καυχάσθω ὁ καυχώμενος μόνον, ἐν τῷ συνιεῖν καὶ ἐκζητεῖν τὸν Θεόν, καὶ συναλγεῖν τοῖς πάσχουσι, καὶ πρὸς τὸ μέλλον ἑαυτῷ τι χρηστὸν ἀποτίθεσθαι.

Τὰ μὲν γάρ ἐστι ῥευστὰ καὶ πρόσκαιρα, καὶ, ὥσπερ ἐν παιδιᾷ ψήφων, ἄλλοτε εἰς ἄλλους μεταῤῥιπτούμενα, καὶ μετατιθέμενα· καὶ οὐδὲν οὕτω τοῦ κατέχοντος ἴδιον, ὡς ἢ μὴ χρόνῳ παυθῆναι, ἢ φθόνῳ μετατεθῆναι· τὰ δὲ ἑστῶτα καὶ μένοντα, καὶ οὔποτε ὑποχωροῦντα, οὐδὲ μεταπίπτοντα, οὐδὲ σφάλλοντα τὰς τῶν πεπιστευκότων ἐλπίδας. Ἀλλ᾿ ἐμοὶ μὲν καὶ διὰ τοῦτο δοκεῖ, μηδὲν τῶν ἐνταῦθα ἀγαθῶν εἶναι πιστὸν τοῖς ἀνθρώποις, μηδὲ πολυχρόνιον· ἀλλ᾿ εἴπερ τι ἄλλο, καὶ τοῦτο καλῶς τῷ τεχνίτῃ Λόγῳ καὶ τῇ πάντα νοῦν ὑπερεχούσῃ Σοφίᾳ μεμηχανῆσθαι, παίζεσθαι ἡμᾶς ἐν τοῖς ὁρωμένοις, ἄλλοτε ἄλλως μεταβαλλομένοις καὶ μεταβάλλουσι, καὶ ἄνω καὶ κάτω φερομένοις τε καὶ περιτρεπομένοις, καὶ πρὶν ληφθῆναι ἀπιοῦσι καὶ φεύγουσιν· ἵνα τὸ ἐν τούτοις ἄστατον καὶ ἀνώμαλον θεωρήσαντες, πρὸς τὸ μέλλον μεθορμησώμεθα. Τί γὰρ ἂν ἐποιήσαμεν, ἑστῶτος τοῦ εὖ πράττειν ἡμῖν, ὁπότε, οὐ μένοντος, τοσοῦτον αὐτῷ προσδεδέμεθα, καὶ οὕτως ἡμᾶς ἡ περὶ τοῦτο ἡδονὴ καὶ ἀπάτη ἔχει δουλώσασα, ὥστε μηδὲν κρεῖττον, μηδὲ ὑψηλότερον τῶν παρόντων διανοεῖσθαι δύνασθαι, καὶ ταῦτα κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ γεγονέναι καὶ ἀκούοντας καὶ πιστεύοντας, τὴν ἄνω τε οὖσαν καὶ πρὸς ἑαυτὴν ἕλκουσαν;».

ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΛΟΓΟΙ- GREGORIUS NAZIANZENUS (Gregorius Theologus, Patriarcha Constantinopoleos, 329-381), LEXICON IN ORATIONES GREGORII NAZIANZENI, Migne PG 35, ΛΟΓΟΣ 20, Περὶ φιλοπτωχίας.

[12] Κατά σειρά εισηγήσεων: Ανδρέα Αργυρόπουλο, θεολόγο, συγγραφέα και Διευθυντή ΕΠΑΛ Αμοργού, Ανδρέα Μοράτο, φιλόλογο – θεολόγο στο Γυμνάσιο & Λ.Τ. Ξηροκαμπίου Σπάρτης, Γιώργο Τρασανίδη, ηλεκτρολόγο μηχανικό, Διευθυντή του Δ.Ι.Ε.Κ. Μοναστηρίου Θεσσαλονίκης.

[13] Κώστα Μπλάθρα, Διευθυντής της «Χριστιανικής», θεολόγο και κριτικό Κινηματογράφου και τον Χαρίλαο Κουσινίδη, φυσικό, καθηγητή Δ. Ε. στο 3ο Γυμνασίου Νέας Ορεστιάδας Έβρου, αλλά και γνωστό συνδικαλιστή.