ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΕ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΗΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ *
Γιώτα Ιωαννίδου**
Μιλώντας για τα ανθρώπινα δικαιώματα, οφείλουμε να έχουμε κατά νου κάποια βασικά κριτήρια. Κατ’ αρχάς τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν αποτελούν θέσφατα, δεν έχουν παγιωμένο νόημα αλλά είναι ιστορικά μεταβαλλόμενες έννοιες. Δηλαδή δεν αποτελούν κάτι που δόθηκε στην ανθρωπότητα σαν τις εντολές του Μωυσή, αλλά που προέκυψε και προκύπτει από την παρέμβαση των ιστορικών υποκειμένων, δηλ. των ανθρώπων, των συλλογικοτήτων και της δράσης τους. Η συνεχής, ουσιαστική διεύρυνσή τους, αποτελεί ένα μέτρο συνολικής προόδου της ανθρωπότητας.
Για να μην είναι το δικαίωμα κάτι «που διάγει βίο φαντάσματος στα κεφάλια των φιλοσόφων» ή που ευδοκιμεί στα χείλη των πολιτικών της εξουσίας, ως άλλοθι, οφείλει να εμπεριέχει την δυνατότητα να διεκδικείται, να απαιτείται, να επιβάλλεται.
Η έννοια «ανθρώπινα» δικαιώματα, δηλ. δικαιώματα που πρέπει να τα κατέχουν όλοι οι άνθρωποι, με μόνη, αυτή την ιδιότητά τους, ανεξάρτητα άλλων χαρακτηριστικών τους, χρώματος, φυλής, φύλου, τόπου προέλευσης ή διαμονής κλπ. γίνεται αντιληπτή από δύο σκοπιές:
– βλέποντας τα, σαν δικαιώματα του ατόμου, ξεκομμένου από την κοινωνία και το σύνολο των σχέσεών του σε αυτή, (μιας δηλ. καπιταλιστικής κοινωνίας σήμερα, που από τη φύση της παράγει ανισότητες αφού στηρίζεται στην εκμετάλλευση, αφού αποκλείει την πλειοψηφία των ανθρώπων της, από την νομή του παραγωγικού πλούτου που οι ίδιοι παράγουν και που ακόμη οι εξουσιαστικές δομές της, επιτείνουν αυτές τις κοινωνικές ανισότητες και τις αναπαράγουν)
– βλέποντας τα δικαιώματα, όχι στα «όρια του ανθρώπινου ιδιωτικού συμφέροντος, του κέρδους και της ιδιωτικής αυθαιρεσίας», αλλά του ατόμου μέσα στην κοινωνία, στον αντίποδα των προνομίων που αυτή γεννά σήμερα για το κεφάλαιο, συνυφασμένα με τις κοινωνικές ανάγκες
Εμείς οφείλουμε να μιλήσουμε από τη δεύτερη σκοπιά, να μην συγκαλύπτουμε την πηγή γέννησης των κοινωνικών αντιθέσεων, ανισοτήτων και προνομίων, να αμφισβητήσουμε όχι μόνο την αδικία αλλά και το πλαίσιο που την αναπαράγει, να διεκδικήσουμε κοινωνικές ανάγκες, έχοντας κατά νου ότι «το πιο θεμελιακό δικαίωμα της ανθρωπότητας είναι να γίνει επιτέλους, ανθρώπινη».
Είναι φανερό, ότι μια τέτοια σκοπιά αντιμετώπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν μπορεί παρά να συγκρούεται με τις δομημένες σχέσεις εξουσίας. Η ισότητα απέναντι στο νόμο, χάνεται «γιατί η εξουσία έχει την κακή συνήθεια να στρογγυλοκάθεται πάνω σε ένα από τα δύο τάσια της ζυγαριάς, που κρατάει η δικαιοσύνη». Η ιστορική εξέλιξη εξάλλου, δείχνει ότι τα δικαιώματα υπήρξαν αποτέλεσμα των συσχετισμών που προέκυπταν από κοινωνικές συγκρούσεις – και δη επαναστατικές – κι όχι από συναινετικές διαδικασίες. Γαλλική επανάσταση, Οκτωβριανή επανάσταση, 2ος παγκόσμιος πόλεμος. Κι ακόμη περισσότερο, αυτές οι συγκρούσεις δεν αμφισβήτησαν μόνο τις κοινωνικές ανισότητες, αλλά έθεσαν στο στόχαστρο και τις αιτίες και τις σχέσεις, που τις γεννούν και τις αναπαράγουν.
Υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα σε μια εποχή κατεδάφισης δικαιωμάτων;
Για να περιγράψουμε τα ανθρώπινα δικαιώματα στη σημερινή εποχή, ας δανειστούμε τα «Βασικά μαθήματα αδικίας», όπως τα ανέπτυξε ο ουρουγουανός συγγραφέας Εντουάρντο Γκαλεάνο, στο βιβλίο του «Ένας κόσμος ανάποδα».
«Ο κόσμος μας είναι ταυτόχρονα ισοπεδωτικός και άνισος», γράφει. «Ισοπεδωτικός με τις ιδέες και τις συνήθειες που επιβάλλει και άνισος στις ευκαιρίες που προσφέρει».
Η οικονομική ανισότητα είναι σκανδαλώδης: το 1960 το πλουσιότερο 20% της ανθρωπότητας κατείχε 30 φορές περισσότερο πλούτο από το φτωχότερο 20%. Το 2000, αυτό έγινε 90 φορές και σήμερα γίνονται όλο και λιγότεροι αυτοί που κατέχουν τα πάντα και όλο και περισσότεροι αυτοί που δεν κατέχουν τίποτε.
Η κοινωνική δικαιοσύνη έχει αναχθεί σε ποινική. Το κράτος επαγρυπνά για την δημόσια ασφάλεια, και μαζεύει φόρους, ενώ τις υπόλοιπες υπηρεσίες έχει αναλάβει η αγορά. Τα δικαιώματα του πολίτη είναι τα ρουσφέτια της εξουσίας.
Η φτώχεια σκοτώνει κάθε χρόνο περισσότερους από το Β παγκόσμιο πόλεμο.
Η παγκόσμια ειρήνη βρίσκεται στα χέρια των πέντε δυνάμεων, που έχουν τα μεγαλύτερα κέρδη από το εμπόριο του πολέμου.
Η δημόσια υγεία και εκπαίδευση μετατρέπονται με γοργά βήματα σε μορφή δημόσιας ελεημοσύνης. Εν μέσω πλατειών διακηρύξεων για καινοτομίες και δικαιώματα και ταυτόχρονα την πιο βαθιά απαξίωση τους.
Τα «ανθρωπιστικά» φράγματα στη μετανάστευση, ορατά, όπως στα σύνορα ΗΠΑ – Μεξικού και αόρατα, όπως στη χώρα μας, φρονηματίζουν τους εργαζόμενους που δεν εννοούν να καταλάβουν ότι η ελευθερία να περνάς, από τη μια χώρα στην άλλη, είναι προνόμιο του χρήματος και των πολυεθνικών και όχι δικαίωμα δικό τους.
Η μνήμη της εξουσίας, η μοναδική που διαδίδεται ως αληθινή από τα εκπαιδευτικά κέντρα και τα ΜΜΕ, δεν ακούει παρά τις φωνές που επαναλαμβάνουν, μονότονα την καθοσίωσή της. Για όσους δεν πείθονται υπάρχει η καταστολή και η μοντέρνα δικαιοσύνη. «Αυτή η δικαιοσύνη που είναι σαν τα φίδια. Δαγκώνει μόνο τους ξυπόλυτους» (Ο. Α. Ρομέρο. αρχιεπίσκοπος Σαν Σαλβαδόρ, δολοφονήθηκε το 1980)
Ο ηθικός κώδικας του τέλους της χιλιετίας, δεν καταδικάζει την αδικία αλλά την αποτυχία. Η φτώχεια θεωρείται δίκαιη τιμωρία της ανικανότητας.
Κατά τα άλλα, ορισμένα πράγματα δεν είναι σωστό να λέγονται δημόσια. Έτσι:
Ο καπιταλισμός λέγεται οικονομία της αγοράς και οι ανάγκες του κεφαλαίου ανάγκες του ανταγωνισμού και της αγοράς εργασίας. Ο ιμπεριαλισμός, παγκοσμιοποίηση. Η απομάκρυνση των φτωχών παιδιών από το εκπαιδευτικό σύστημα, σχολική λιποταξία, το δικαίωμα του αφεντικού να απολύει χωρίς αποζημιώσεις και εξηγήσεις, ευελιξία της αγοράς εργασίας
Και παντού πλανιέται ο φόβος, χωρίς ελπίδα.. όσοι δουλεύουν φοβούνται ότι θα χάσουν τη δουλειά τους και όσοι είναι άνεργοι ότι δε θα δουλέψουν ποτέ.
Αν έτσι περιέγραφε την κατάσταση ο Γκαλεάνο, την προηγούμενη δεκαετία, τώρα η όξυνση της κρίσης και οι επιλογές για το ξεπέρασμά της, αποκαλύπτουν το βασιλιά της καπιταλιστικής ανισότητας, γυμνό. Το μνημόνιο και οι πολιτικές στήριξης των τραπεζών και του κεφαλαίου με τη λεηλασία όλων ανεξαιρέτως των κοινωνικών δικαιωμάτων, από όλους ΕΕ, ΔΝΤ, κυβερνήσεις, κόμματα, έδειξε πόσο ιεραρχούνται τα ανθρώπινα δικαιώματα, στις επιλογές της εξουσίας. Τι κι αν η Εθνική Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στην Ελλάδα, απεφάνθη ότι το μνημόνιο παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τι κι αν το άρθρο 25 παράγραφος 1 του Συντάγματος, αναφέρει ότι τα μέτρα δεν πρέπει να είναι μονομερή, άνισα και δυσανάλογα επαχθή, ιδίως σε βάρος των πιο ευάλωτων ομάδων, με σοβαρό και μόνιμο αντίκτυπο στα δικαιώματά τους .
Μιλάμε για μια ιστορικού χαρακτήρα αποδιάρθρωση της κοινωνίας που οικοδομήθηκε μετά τον πόλεμο, πάνω στα δικαιώματα της σταθερής εργασίας, με αξιοπρεπή μισθό, ωράριο, εργασιακές σχέσεις ασφάλιση και της μαζικής, εκπαίδευσης με ισότητα ευκαιριών για όλους, τουλάχιστον ως προτάγματα. Στα συντρίμμια αυτής της κοινωνίας, οικοδομείται μια βαθύτερα ταξική κοινωνία, απείρως πιο εκμεταλλευτική αφού στηρίζεται σε εργασιακές σχέσεις 19ου αιώνα με παραγωγικό πλούτο και ανάπτυξη παραγωγικών δυνάμεων 21ου.
Είναι βέβαιο ότι μιλάμε για μια πολεμική κατάσταση. Σ΄ αυτήν φαίνεται όσο ποτέ αναγκαίο να μην μείνουμε στο προνόμιο της συζήτησης των δικαιωμάτων της τρίτης και τέταρτης γενιάς (περιβαλλοντικά, πολιτισμικού αυτοπροσδιορισμού, ρατσισμού, πληροφορίας, επικοινωνίας) αλλά να τα εξετάσουμε στο έδαφος του επαναορισμού και της επανακατάκτησης των δικαιωμάτων των προηγούμενων γενιών, και κυρίως αυτών της εργασίας, παιδείας, δημοκρατίας.
Δικαιώματα υπάρχουν, όσο οι άνθρωποι με τα κινήματά τους, τις συνδικαλιστικές, πολιτικές και άλλες συλλογικότητες κάθε εποχής, τα ιστορικά υποκείμενα, τα διεκδικούν.
Αρκετές νέες μορφές ξεπηδούν σε γειτονιές, μπλογκ, εδώ στο Θριάσιο, με την επιτροπή ενάντια στην περιβαλλοντική καταστροφή της περιοχής με την επέκταση της Πετρόλα κλπ. Δεν φτάνουν. Σήμερα αυτό είναι όσο ποτέ άλλοτε φανερό, όσο η επίθεση οξύνεται. Σίγουρα η κρίση και η αναζήτηση των ανθρώπων πρέπει να γεννήσει νέες μορφές και εργαλεία διεκδίκησης και όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Ταυτόχρονα, όμως αποδεικνύεται και η υστέρηση των μορφών ή των υποκατάστατων της κοινωνικής, πολιτικής, συλλογικής δράσης που κυρίως η επίσημη πολιτική πρότεινε όλη την προηγούμενη περίοδο.
Θεσμών απεύθυνσης του πολίτη, κατάθεσης καταγγελιών, εθελοντικής δράσης κλπ Αρκετοί από αυτούς τους θεσμούς ανέδειξαν θέματα, ευαισθητοποίησαν γύρω από αυτά. Όπου όμως αυτές οι μορφές τοποθετήθηκαν σε αντιπαράθεση με τις μορφές μαζικής διεκδίκησης, ή σαν υποκατάστατα της, τελικά πήραν το μέρος της εξουσίας, αποκαλύπτοντας ότι άλλος ήταν ο σκοπός της δημιουργίας τους. Μιλάμε για αρκετές ΜΚΟ, χρηματοδοτούμενες πολλές φορές απευθείας από την ΕΕ, ή τις κρατικές κυβερνήσεις (137 στην Ελλάδα το 2005) Για παράδειγμα ο Μπερνάρ Κουσνέρ, από τους ιδρυτές των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, έγινε κατοπινός απολογητής των «ανθρωπιστικών πολέμων» εναντίον της Γιουγκοσλαβίας και … πολιτικός διοικητής του ΝΑΤΟ στο Κοσσυφοπέδιο ή η Green Peace, μετά την Διάσκεψη του Ρίο ντε Ζανέιρο (1992) και την ανάληψη της ηγεσίας της, από τον Β. Χομόλκα, εξελίχθηκε σε στρατηγικό σύμμαχο των «πράσινων» πολυεθνικών (Mobil, Texaco, BP, Fiat, Toyota κλπ).
Από αυτή τη σκοπιά:
Ο Συνήγορος του Πολίτη δεν μπορεί να ασκήσει ουσιαστικό ρόλο, χωρίς ενεργούς πολίτες που θα διεκδικούν και θα επιβάλλουν την τήρηση των δικαιωμάτων τους.
Οι έννοιες της συλλογικότητας, της πρωτοβουλίας και της αλληλεγγύης πρέπει να είναι οι οδηγοί για την υπεράσπιση των ανθρώπων από την αδικία.
Οι εθελοντές για την ανάδειξη ενός θέματος, δεν μπορεί να υπομένουν τις αδικίες στην εκπαίδευση, την εργασία, την καταστολή. Γιατί το μπλουζάκι της εθελοντικής δράσης, που στο πίσω μέρος διαφημίζει το χορηγό της, την αναιρεί πριν καν την υπηρετήσει.
Οφείλαμε να γίνουμε «δεθελοντές» στην Ολυμπιάδα του 2004, που τα δάνεια και τις ρεμούλες της πληρώνουμε σήμερα, όπως τώρα οφείλουμε να γίνουμε δεθελοντές στην ανεργία και το σχολείο της αγοράς, αν δεν θέλουμε η περιβαλλοντική δράση, τα μουσικά σχολεία, τα αθλητικά, το αξιοπρεπές μάθημα σε αξιοπρεπή τάξη, τα ενισχυτικά μέτρα για τα παιδιά των υποβαθμισμένων περιοχών μας, να είναι ότι περισσεύει για κόψιμο στην προκρούστεια κλίνη των μνημονιακών πολιτικών.
Οι πιο μεγάλες στιγμές εθελοντικής δράσης, είναι οι στιγμές που οι άνθρωποι με την έμπνευση ενός δίκαιου οράματος, συνειδητοποίησαν πως αυτοί είναι τα υποκείμενα της ιστορίας και άλλαξαν τη ροή της.
Στην αρχή του καλοκαιριού η ΕΛΜΕ συμμετείχε στην αντιπροσωπεία, «ένα σχολείο για τη Γάζα» που βρέθηκε εκεί, προκειμένου να παραδώσει τα πρώτα χρήματα που μαζεύτηκαν από εκπαιδευτικούς, μαθητές και εργαζόμενους για το ξανακτίσιμο ενός σχολείου που βομβάρδισαν οι Ισραηλινοί. Η κυβέρνηση, το ΥΠΕΠΘ και τα ΜΜΕ, δεν είδαν, δεν άκουσαν. Εξ άλλου δεν ήθελαν να χαλάσουν το κλίμα της επίσκεψης Ντετανιάχου, που ακολούθησε. Οι δολοφονίες των μελών του στόλου της ελευθερίας είχαν ήδη παραπεμφθεί στις αρμόδιες επιτροπές ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι παλαιστίνιοι μας υποδέχθηκαν με μια διαπίστωση ελπίδας και ένα μήνυμα γραμμένο στους τοίχους των σχολείων που είχαν απομείνει όρθιοι.
Η διαπίστωση ελπίδας: «Η συνείδηση της ανθρωπότητας δεν είναι λοιπόν νεκρή».
Το μήνυμα: «Αν θέλεις να ζεις με αξιοπρέπεια, πρέπει να αλλάξεις τη μοίρα σου».
Αυτό το μάθημα δικαιωμάτων οφείλουμε να διδάξουμε στους μαθητές μας.
* Το παραπάνω κείμενο αποτελεί παρέμβαση της Α΄ΕΛΜΕ Δυτικής Αττικής (Ελευσίνας), στο σεμινάριο «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Αγωγή Υγείας: Μιλώντας για τα ανθρώπινα δικαιώματα», για εκπαιδευτικούς, που πραγματοποιήθηκε από το αντίστοιχο τμήμα της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Δυτικής Αττικής, στις 2 Δεκέμβρη 2010, στο 1ο ΓΕΛ Ελευσίνας.
** Η Γιώτα Ιωαννίδου είναι μέλος στο ΔΣ Α ΕΛΜΕ Δυτικής Αττικής (Ελευσίνας)
