Ανάλογα η ελληνική λατρεία διέθετε θεότητες πολιούχους της ναυτικής προστασίας, όπως την Ρέα, τους Διοσκούρους και την εκθεωμένη ιέρεια Ελένη των Τρωικών. Αναζήτησε στην μύηση της καβείριας λατρείας, όπως στην περίπτωση του Οδυσσέα, την ευλογία της ναυτικής προστασίας. Παρά την δεδομένη ενάλια κυριαρχία του Ποσειδώνος, η ναυτική επίκληση, πιθανόν για λόγους ευσεβείας, παρατηρούμε πως κυρίως απευθύνονταν σε θεότητες σχετιζόμενες με το μητρώο πάνθεον.
Στην βιβλική θεώρηση των πραγμάτων, ο Θεός δημιουργός παρεμβαίνει στην θαλάσσια κατάσταση, μη ούσης της φύσεως άναρχης και αγέννητης, όπως στην ελληνική θρησκευτικότητα. Το νερό, τονισμένο ως στοιχείο γέννησης και αναγέννησης ήδη κατά την δημιουργία της Γης (Γένεση, 1:2, 1:6 κ.ά.), διαχωρίσθηκε από τον Μωυσέα στην Ερυθρά Θάλασσα (Έξοδος 14:21-22). Ο ρους του ποταμού Ιορδάνου αναστράφηκε δια του Ιησού του Ναυή (Ιησούς Ναυή 3:13-16). Ανάλογα αναφωνεί ο ψαλμωδός για την θάλασσα και τον ποταμό Ιορδάνη, και το απεικόνισε χαρακτηριστικά στον 103ο Ψαλμό (103:3), ο καλλιγράφος του Ψαλτήρα Chludov του 850-875. Στον ίδιο Ψαλμό, οι δυνάμεις που κινούν την θάλασσα είναι δημιουργήματα του Θεού και περιγράφονται προσωποποιημένα ως «δράκοντες», ίσως ως υπαινιγμός ενός ελίσσοντα αγγέλου (Ψαλμοί, 103:26). Θεία τρικυμία ξεσπά στην περίπτωση του Ιωνά και οι συνεπιβάτες του, αναγνωρίζοντας τον ως υπαίτιο της θαλασσοταραχής, τον ποντίζουν στην θάλασσα (Ιωνάς 1:4-16). Ως δράκοντα, όπως στον προαναφερόμενο Ψαλμό και όχι ως τυπικό θαλάσσιο είδος, απεικόνισαν συχνά οι καλλιτέχνες το κήτος όπου έφερε επί τριήμερο τον Ιωνά.
Έτσι συνέβη στις Κατακόμβες των Αγίων Πέτρου και Μαρκελλίνου στην Ρώμη τον 4ο αιώνα, αλλά και στον παλίμψηστο Ψαλτήρα της Μονής Παντοκράτορος του 9ου αιώνα (φ. 27). Ο Χριστός καταπαύει την τρικυμία ως κύριος της φύσεως (Λουκάς 8:22-25), αλλά και εμφανίζεται αναστημένος προς τους μαθητές, οι οποίοι έγιναν μάρτυρες μιας αφύσικης αλιείας, η οποία κόντεψε να τους βυθίσει (Ιωάννης 21:4-12). Τα δύο αυτά περιστατικά, θα φιλοτεχνηθούν στο Ευαγγελιστάριο της Μονής Διονυσίου (Κώδικας 587) του 1059, στα φ. 123 και 173. Τέλος διαβάζουμε για τον απόστολο Παύλο, πως ταξίδευσε προς Συρακούσες με αλεξανδρινό πλοίο το οποίο έφερε ως προστάτες λατρευτικά ομοιώματα των Διοσκούρων (Πράξεις 28:11).
Κατεξοχήν στον χριστιανισμό, η ναυτική προστασία σχετίσθηκε με την μεσιτεία της Θεοτόκου και του Αγίου Νικολάου. Ο άγιος υπήρξε επίσκοπος στα Μύρα της μικρασιατικής Λυκίας, αλλά και συνοδικό μέλος – πατέρας της εν Νικαία Α΄ Οικουμενικής Συνόδου του 325. Με την θάλασσα ο άγιος συνδέθηκε με δύο κυρίως τρόπους. Ο πρώτος είχε να κάνει με την πραγματοποίηση υπό του αγίου πολυάριθμων ναυτικών θαυμάτων, εν ζωή ή μετά την κοίμησή του. Ο δεύτερος αφορά την ιδιαίτερη τιμή στη Δύση και ειδικά την Ιταλία, με αφορμή το 1087, όταν τότε ναυτικοί διερχόμενοι από τα Μύρα, υφάρπαξαν τίμια λείψανα του αγίου και τα οδήγησαν στην Βάρη / Bari της Ιταλίας.
Βέβαια τον άγιο ευλαβούνταν ιδιαίτερα και ο σερβικός δυναστικός Οίκος των Μιλούτιν. Από τον Οίκο αυτό ενδέχεται να κτίσθηκε ο Ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού στην Θεσσαλονίκη. Η βασίλισσα Γιολάντα / Ειρήνη, γυναίκα του αυτοκράτορα Ανδρονίκου του Β΄ (1282-1328), ήταν εγκατεστημένη στην Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο 1303-1317. Αυτό προέκυψε ως αντίδραση προς έναν αμιγώς διπλωματικό γάμο, δια του οποίου η κόρης της Σιμωνίδα και μετέπειτα αγία, σε ηλικία μόλις 4 ετών, οδηγήθηκε στην Σερβία ως νύμφη του κράλη της Σερβίας Στεφάνου Μιλούτιν 1282–1321) εξοργίζοντας την Γιολάντα / Ειρήνη (D. M. Nicol, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου, 242).
Στον Άγιο Νικόλαο Ορφανό, με τις εξαιρετικές βυζαντινές τοιχογραφίες του 1310-1320, το πρώτο το οποίο αντικρύζει ο επισκέπτης, είναι ο εικονογραφικός Κύκλος του Αγίου Νικολάου. Πέραν του ναυτικού θαύματος, περιλαμβάνει το Γενέσιο του Αγίου Νικολάου, την Πρόοδο του παιδός Νικολάου προς τον παιδαγωγό, την Χειροτονία του εις διάκονο, πρεσβύτερο και επίσκοπο, της δια της προικοδοτήσεως εν κρυπτώ Σωτηρίας των τριών θυγατέρων από την εκπόρνευση και την Σωτηρία των τριών στρατηγών Νεπωτιανού, Ούρσου και Επυλίοντος. Κύριες σκηνές αυτού του θέματος είναι τα ενύπνια του επάρχου Αβλαβίου και Μ. Κωνσταντίνου και η τελική σωτηρία την ώρα της θανατικής εκτέλεσης.
Στο κύκλο υπάρχουν δύο ιερά σημεία ναυτικού χαρακτήρα. Το πρώτο σχετίζεται με την σωτηρία από μαγικό έλαιο το οποίο δημιούργησε θαλασσοταραχή. Αυτό σε ορισμένες πηγές συνδέεται με την λατρεία της Αρτέμιδος. Πρόκειται για θαύμα, το οποίο μαρτυρείται πως επιτελέσθηκε με τον άγιο κεκοιμημένο. Το δεύτερο ναυτικό θαύμα, είναι αυτό της σιτοδείας, με την οποία σώθηκαν τα Μύρα από τον λιμό. Τον κύκλο ολοκληρώνει η Κοίμηση του Αγίου (Α. Ξυγγόπουλος, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου του Ορφανού, 18-19. Βλ. και Χ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Ελληνική Τέχνη «Βυζαντινές Τοιχογραφίες», 248, εικ. 143).
Ανάλογη εικονογραφία συναντάται και στις περίφημες τοιχογραφίες της Ι. Μ. Gracanica στη Σερβία, όπου είναι δεδομένη η παρουσία του κράλη Στεφάνου Μιλούτιν και της Σιμωνίδος. Απαντούν θέματα όπως το Γενέσιο, η Εμφάνιση του Αγίου στα ενύπνια των Ευλαλίου και Μ. Κωνσταντίνου, η τελική Σωτηρία των τριών στρατηγών την ώρα της θανατικής εκτέλεσης, το σπάνιο θέμα του βωμού της Αρτέμιδος στα Μύρα, και η συνήθης παύση της ναυτικής θαλασσοταραχής.
Σε ένα άλλο τοιχογραφικό σύνολο, στον Ναό των Αγίων Νικολάου και Παντελεήμωνος στην Boyana της Βουλγαρίας του 1259, βλέπουμε ανάλογες σκηνές, αλλά και πιο σπάνιες, όπως η διάσωση του νεαρού Βασιλείου, η Αποκαθήλωση του ειδώλου και η θαυματουργή πώληση του τάπητα.
Παρόμοια θέματα ανιχνεύουμε και σε βυζαντινές φορητές εικόνες του Αγίου Νικολάου, με σκηνές του βίου του. Ενδεικτικά ορισμένες προέρχονται από την Καστοριά, ενώ μια των αρχών του 13ου αιώνα από την Συλλογή των εικόνων της Μονής του Σινά. Η τελευταία περιλαμβάνει μεταξύ άλλων, την Παροχή δώρων από τον Μ. Κωνσταντίνο προς τους διασωθέντες στρατηγούς, την Ευγνωμοσύνη των στρατηγών προς τον άγιο Νικόλαο, την Εκκοπή του δαιμονικού δένδρου και τον Ενταφιασμό του αγίου (Π. Βοκοτόπουλος, Ελληνική Τέχνη «Βυζαντινές Εικόνες», 204-205, εικ, 62. Βλ. και Ν. Ζίας, Εικόνες του Βίου και της Κοιμήσεως του Αγ. Νικολάου, ΔΧΑΕ 5 [1969], 286, υποσημ. 37).
* Ο Κωνσταντίνος Κόττης είναι πτυχιούχος Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ιεροψάλτης, Μεταπτυχιακός φοιτητής του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, konstantinosoa@yahoo.gr.ΠΗΓΗ: 5.12.2019, e-ptolemeos.gr
