Από την άλλη όμως, παρά τη φαινομενική της πρόοδο, η ανθρωπότητα  διακατέχεται από την αγωνία ενός αβέβαιου μέλλοντος λόγω της συσσώρευσης μιας σειράς άλυτων προβλημάτων όπως η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, οι μεγάλες κοινωνικές ανισότητες, με την υπερσυγκέντρωση πλούτου στα χέρια ελαχίστων, οι περιφερειακοί πόλεμοι, οι θρησκευτικοί φανατισμοί και οι ωμότητες που απορρέουν από αυτούς, η ανεξέλεγκτη μετακίνηση πληθυσμών, οι διάφορες αντικοινωνικές ιδεολογίες με ακραία χαρακτηριστικά.

Μέσα σε αυτό το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο έρχεται το βιβλίο του Παναγιώτη Μπούρδαλα να ασχοληθεί, να διερευνήσει και να εκφράσει αυτήν την αγωνία και να προτείνει έναν άλλον τύπο ανθρώπου με συλλογική συνείδηση. Το βιβλίο δεν είναι καρπός μιας προκαθορισμένης συγγραφικής αναγκαιότητας ούτε ένα βήμα αυτοπροβολής, αλλά η καθημερινή συμμετοχή του δημιουργού του στην εξέλιξη του ιστορικού γίγνεσθαι. Όσοι γνωρίζουμε από κοντά τον συγγραφέα, ξέρουμε ότι δε γράφει απλώς συμβατικά, αλλά πάσχει τα γεγονότα με γόνιμη ανησυχία και όραμα. Ο ίδιος γράφει στον πρόλογό του ότι «όλες αυτές οι καταγραφές έγιναν σχεδόν αδιάρρηκτα με συμμετοχές μου στα κοινά, είτε σε κοινωνικά είτε σε εκκλησιαστικά γεγονότα». Ήθελε να είναι παρών στην κάθε εξέλιξη, πάντα με νεανικό ενθουσιασμό, αλλά και ωριμότητα. Γι αυτό το βιβλίο περιλαμβάνει κείμενα που εκτείνονται από τα νεανικά του χρόνια μέχρι το σήμερα.

Θεωρώ, λοιπόν, ότι το πόνημα αυτό είναι σημαντικό βοήθημα για μια βαθύτερη βιοθεώρηση και κατανόηση της υπαρξιακής πορείας του ανθρώπου και για την ανακάλυψη των σχέσεών του με τον κόσμο, την κτίση και το Θεό. Τα κείμενα έχουν αξιόλογο περιεχόμενο γιατί:

1. Έχουν βαθύ υπαρξιακό νόημα, δεν στέκονται στο επίπεδο μια επιφανειακής κοινωνιολογίας και ηθικολογίας και δεν περιέχουν στοιχεία θρησκευτικού ψυχαναγκασμού.
2. Αποπνέουν μιαν αίσθηση ελευθερίας όσον αφορά στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, αλλά κυρίως τη σχέση ανθρώπου και Θεού.
3. Παρουσιάζουν μια πολύπλευρη κοινωνική ευαισθησία με την αδιάπτωτη ελπίδα για έναν κοινωνικό μετασχηματισμό προς το καλύτερο.
4. Είναι κείμενα ασυμβίβαστα με ένα συμβατικό χριστιανικό ήθος (αστικού τύπου), όπου μπορεί κανείς να τα έχει καλά και με τον Χριστό και με το μαμωνά. Γι αυτό και στην εισαγωγή του βιβλίου γράφει για την «υποκρισία των δήθεν παγκοσμίων «χριστιανών», που υποκύπτουν και στους τρεις πειρασμούς του Ιησού, δηλαδή 1) της εύκολης και χυδαίας μεταμόρφωσης της ύλης χωρίς κόπο και συλλογική προσπάθεια (οι πέτρες να γίνουν ψωμιά), 2) της άνευ αρχών συμμετοχής στις εξουσίες σε συνεργασία με τους κυρίαρχους του κόσμου και 3) της υποκρισίας, θεομπαιξίας και θαυματολαγνείας».  Αυτά όλα φαίνονται καθαρά στο 2^ο κεφάλαιο «Η κρίση μας με αφορμή τη Μεγάλη Εβδομάδα», όπου απογυμνώνεται το υποκριτικό μας, συμβατικό χριστιανικό ήθος, το πέρα για πέρα ξένο προς την ασυμβίβαστη πορεία του Χριστού προς τον Σταυρό. Είναι μια ιδιαίτερη και πρωτότυπη προσέγγιση των γεγονότων της Μεγάλης Εβδομάδας, που βοηθά να μεταβούμε, όπως γράφει ο συγγραφέας «από το φαίνεσθαι στο είναι».
5. Μέσα σε αυτήν την προοπτική, ο συγγραφέας θέλει ξεκάθαρη και τη θέση των διοικούντων την  Ορθόδοξη Εκκλησία μέσα στον  κόσμο και στην Ιστορία. Γι αυτό πάντα προσπαθεί, μέσα από τα κείμενά του, να αποκαλύψει την χαρισματική Εκκλησία και στέκεται με περίσκεψη απέναντι στους συμβιβασμούς με τον εκάστοτε Καίσαρα, όταν αυτοί που διοικούν το σκάφος της Εκκλησίας, όπως γράφει, «αρνούνται να πλύνουν τα πόδια των μαθητών και φεύγουν στη μέση του Δείπνου παραδίδοντας το Μυστήριο στους αμυήτους, προδίδοντας το Πνεύμα και το Χριστό». 
6. Χρησιμοποιεί σε πολλά σημεία τη συμβολική ερμηνεία προσώπων, γεγονότων και αριθμών μέσα από τα οποία αποκαλύπτεται η Θεία αρμονία και η ευταξία του φυσικού κόσμου. Η σημαντική των αριθμών και των προσώπων που συμμετέχουν στα θεία γεγονότα αναιρεί την τυχαιότητα και φανερώνει τη συλλογική σχέση των προσώπων μεταξύ τους.  
7. Το βιβλίο αυτό, κατά ένα μεγάλο μέρος, αποτελεί ένα ιδιαίτερο εκκλησιαστικό εορτοδρόμιο με ανάλυση εκκλησιαστικών γεγονότων με έναν πρωτότυπο θεολογικό και ερμηνευτικό τρόπο. Έτσι παρουσιάζει τρεις εορτολογικούς κύκλους:

α) Τον κύκλο των μεγάλων Χριστολογικών και Θεομητορικών εορτών

 β) Τον κύκλο των ημερών της Μεγάλης Εβδομάδας και

 γ) Έναν δεύτερο σύντομο κύκλο βασικών εορτών,

 που αποκαλύπτουν τον εκκλησιαστικό συλλογικό άνθρωπο.

Μέσα από τη ανάγνωση του βιβλίου διαφαίνεται κατ’ αρχήν ποιος δεν είναι ο συλλογικός άνθρωπος.

Ο συγγραφέας απορρίπτει αντιλήψεις γύρω από τον άνθρωπο που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς με τη μορφή φιλοσοφικών διλημμάτων. Έτσι, παραδείγματος χάριν, το δίπολο ιδεαλισμός-υλισμός, σε σχέση με την ταυτότητα του ανθρώπου, είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ένας επικίνδυνος δυισμός, που τεμαχίζει τον άνθρωπο και τον κόσμο. Ο κόσμος χάνει τη συνοχή του, δημιουργείται μια αγεφύρωτη απόσταση ανάμεσα στα νοητά και τα αισθητά και διασπάται η καθολικότητα του ανθρώπου και η ενότητα ψυχής και σώματος. Με μια τέτοια θεώρηση χάνεται και η συλλογικότητα και ο άνθρωπος πέφτει σε έναν μονισμό, είτε υλικό, είτε πνευματικό.

Δυστυχώς τέτοιες θεωρήσεις οδηγούν και σε πιο επικίνδυνες διασπάσεις, όπως αυτή της σχέσης Θεού και ανθρώπου. Ένας ιδεαλιστικός Θεός είναι ένας Θεός έξω από την ανθρώπινη ιστορία, άσαρκος και αμέτοχος παρατηρητής της ζωής του ανθρώπου. Και τότε, όπως γράφει ο άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς, «Ο άνθρωπος παραμένει ζευγμένος στο βαρύ ζυγό του χώρου και του χρόνου» όπου «το άσκοπο συναγωνίζεται με το παράλογο, τον αγώνα όμως κερδίζει πάντοτε το τραγικό».

Η ανθρώπινη φύση, με την αποδοχή ενός άσαρκου Θεού, όπως γράφει ο συγγραφέας σε ένα σπουδαίο κείμενο στην αρχή του βιβλίου με τίτλο «Δημιουργία και εποικοδομητική αλλαγή του κόσμου», κινείται μεταξύ «φθοράς και μηδέν». Στο ίδιο μηδέν οδηγούμαστε και από την αγνόηση ή απόρριψη του Θεού που προτάσσουν οι υλιστές, που είναι γαντζωμένοι στη θεοποίηση της ύλης. Μέσα από την ανάγνωση  του βιβλίου φαίνεται καθαρά η τραγωδία της ανθρώπινης φύσης χωρίς τη θεανθρωπολογική της διάσταση. Γι αυτό ο συγγραφέας, όλον τον κύκλο των εορτών τον προσεγγίζει θεανθρωπολογικά, δίνοντας έτσι διέξοδο στο υπαρξιακό αδιέξοδο φύσης και κοινωνίας. Η υποκατάσταση του Θεού από τον άνθρωπο (ουμανισμός) δημιούργησε στις δυτικές κοινωνίες τον υπεράνθρωπο. Από αυτόν γεννήθηκε το αλάθητο του Παπισμού, η Θεά-Φύση, ο άκρατος ορθολογισμός και το κοινωνικό έκτρωμα του φασισμού- με τεράστιες συνέπειες για την ανθρωπότητα.

Ο συγγραφέας απορρίπτει κι ένα ακόμη δίπολο, που δε μπορεί να εκφράζει τον συλλογικό άνθρωπο. Είναι το δίπολο άτομο-μάζα. Ο ατομοκεντρικός άνθρωπος (ανθρωπάκος), όπως γράφει ο συγγραφέας παρουσιάζεται στις σύγχρονες κοινωνίες ως πρότυπο, ως ο άνθρωπος του «επιχειρείν», με στοιχεία απόλυτης ελευθερίας. Αλλά από αυτόν δυστυχώς απουσιάζει η δικαιοσύνη, κάθε έννοια συλλογικής αντίληψης και η συνείδηση του «δημιουργείν». Από την άλλη πλευρά, μέσα στην απρόσωπη μάζα ο άνθρωπος γίνεται αγέλη, ομαδοποιείται και κατευθύνεται.

Ύστερα από όλα αυτά, ποιος είναι τελικά ο συλλογικός άνθρωπος;  Θα πρέπει από την αρχή να παρατηρήσουμε ότι σε πολλά σημεία του βιβλίου αναφέρεται ο συλλογικός άνθρωπος και ως «τριαδικά συλλογικός άνθρωπος». Γράφει κάπου: «με το ανθολόγιο αυτό των κειμένων προσπαθούμε να αναδείξουμε τον άλλον τύπο ανθρώπου, τον τύπο του συλλογικού ανθρώπου με τριαδικά χαρακτηριστικά κατ’εικόνα και ομοίωση του χριστιανορθόδοξα Τριαδικού Θεού». Ο τρόπος με τον οποίο υπάρχει ο Θεός είναι η Αγάπη. Η αγάπη δεν είναι απλώς ένα ιδίωμα του Θεού, αλλά ο Ίδιος είναι  αγάπη. Όπως λέει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης: «Ο Θεός αγάπη εστί». Και ο άνθρωπος, σύμφωνα με το τριαδικό πρότυπο, οφείλει να βαδίζει προς αυτήν την κατεύθυνση και να ενεργεί αγαπητικά και συλλογικά. Έτσι επιτυγχάνεται η ενότητα των προσώπων σε όλες τις εκφάνσεις του βίου. Η συλλογική συνείδηση του ανθρώπου είναι οριζόντια και κάθετη. Οριζόντια σε ό,τι αφορά τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, και κάθετη σε ό,τι αφορά τη σχέση του ανθρώπου με το Θεό. Γι αυτό ο συλλογικός άνθρωπος δεν αποκόπτει κανέναν υπαρξιακό σύνδεσμο, αλλά γνωρίζει ότι καταξιώνει την υπαρξιακή του γνησιότητα κινούμενος και προς τις δύο κατευθύνσεις. Κινούμενος προς την πραγματική Αγάπη, που είναι ο Θεός, μαθαίνει να αγαπά τους συνανθρώπους του. Κινούμενος προς την Αλήθεια, ο ίδιος αληθεύει στη σχέση του με τους άλλους. Κινούμενος προς τον νοητό Ήλιο της Δικαιοσύνης, αγωνίζεται για την επικράτηση της Δικαιοσύνης πάνω στη γη. Γι αυτό ο συγγραφέας λέει κάπου: «Η κοινωνική δικαιοσύνη αποτελεί αναγκαιότητα συλλογική, ενώ η αγάπη ανώτατο εθελοντικό στάδιο του προσώπου, σύμφωνα με τη Χριστιανική θεανθρωπολογία». Ο άνθρωπος του Χριστού, που έχει συλλογική συνείδηση, δεν περιορίζεται σε μια ατομική θρησκευτικότητα αυτοδικαίωσης. Αναγνωρίζει την ενότητα ύλης και πνεύματος, σώματος και ψυχής. Ζει την οικουμενική συνείδηση της αγάπης. Όπως γράφει πάλι ο συγγραφέας «Στην ιστορία προστέθηκε μια διαφορετικού τύπου πολιτισμική ταυτότητα. Αυτή του «έθνους των Χριστιανών», που ξεπερνά λαούς, φυλές, στρώματα και συχνά τάξεις».

Κλείνοντας τον προσδιορισμό της έννοιας του συλλογικού ανθρώπου, οφείλουμε να τονίσουμε μια βασική θέση του συγγραφέα. Γράφει ότι «Η τελική σωτηρία, δηλαδή η ολοκλήρωση του Τριαδικά συλλογικού ανθρώπου, γίνεται εντός της Εκκλησίας, είτε σε αυτόν τον  κόσμο, είτε στον επέκεινα». Μάλιστα, αλλού αναφέρει ότι «η Εκκλησία είναι το «συλλογικό υποκείμενο», όπου  ο Ιησούς ακατάπαυστα αποστέλλει «μυστικά» και ορισμένες φορές «ορατά» το Πνεύμα, που αποτελεί την συνεχιζόμενη Πεντηκοστή ως τα Έσχατα». Ο άνθρωπος μέσα στην Εκκλησία ζει «την θεανθρώπινη αίσθηση και συνείδηση της πανενότητας του μακρόκοσμου», όπως γράφει ο άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς, «και φλέγεται από τη συναίσθηση ότι όλοι είναι υπεύθυνοι για όλα: οι πόνοι όλων των όντων είναι πόνοι δικοί μου και οι θλίψεις όλων των κτισμάτων είναι θλίψεις δικές μου».

Τελειώνοντας αυτήν την παρουσίαση, θα ήθελα να τονίσω μια τελευταία επισήμανση του συγγραφέα. Ο μεταπτωτικός άνθρωπος έχασε τη συλλογικότητά του διασπώντας το ενωτικό τρίγωνο Θεός-Άνθρωπος-Κόσμος. Έτσι μπήκε στο φαύλο κύκλο της ατομικότητας και του θανάτου. Γράφει: «Ο μεταπτωτικός άνθρωπος είναι ουσιαστικά ο άνθρωπος-άτομο. Σήμερα αυτό το λέμε αλλοτρίωση». Αυτή δυστυχώς είναι η τραγική ιστορία του ανθρωπίνου γένους. Ο άνθρωπος ως μελλοθάνατος πορεύεται μέσα στο χρόνο προσπαθώντας να διασώσει την ύπαρξή του με διάφορους τρόπους, φιλοσοφίες και αντιλήψεις. Ο Συγγραφέας μας δίνει 55 σημαδούρες κοινωνικής και υπαρκτικής θε-ανθρωπολογίας για να πορευτούμε. «Η πορεία αυτή, όπως γράφει, είναι επίπονη, μακροχρόνια και σταυρική, αφού είναι πρωτίστως εθελοντική και ουδέποτε υποχρεωτική». Είναι μια πορεία στα ίχνη του συλλογικού ανθρώπου.

Βόλος, «Τρεις Ιεράρχαι», Σάββατο, 09.11.2019

* Ο Κώστας Κουτσόπουλος είναι φυσικός, καθηγητής Δ.Ε..  Η παρουσίαση έγινε το Σάββατο 9.11.2019 στην αίθουσα της Λαϊκής Βιβλιοθήκης του σωματείου «Τρεις Ιεράρχαι».