Η συνολική του πρόταση για τη μετάβαση σε μια μετακαπιταλιστική κοινωνία διατυπώνεται στο τέλος του βιβλίου και στηρίζεται:

• στην οικονομία των αναγκών με στήριξη στα κοινά, όσον αφορά το περιεχόμενο.
• Στον συνεργατισμό/συνεταιρισμό, όσον αφορά τις σχέσεις παραγωγής.
• Στη συλλογική-κοινοτική-δημοτική ιδιοκτησία, όσον αφορά τα μέσα παραγωγής.
• Στην εγγύτητα και στις μικρές αποστάσεις, όσον αφορά το μικρότερο δυνατό οικολογικό αποτύπωμα.
• Στην άμεση δημοκρατία των συνελεύσεων και των ανακλητών εκπροσώπων,  όσον αφορά τις διαδικασίες αποφάσεων, πολιτικής θέσμισης και διακυβέρνησης.       

Σύμφωνα με τους συγγραφείς η διαδικασία μετάβασης με τα παραπάνω χαρακτηριστικά για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα θα λειτουργεί ως δυαδική εξουσία,σε σχέση με το κεντρικό κράτος, ώσπου να δημιουργηθούν οι κοινωνικοί συσχετισμοί και οι προϋποθέσεις για να διαμορφωθεί ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, που θα εκφράσει τους αμεσοδημοκρατικούς θεσμούς με την μορφή ομοσπονδίας δήμων και συνομοσπονδίας διοικητικών περιφερειών. Ετσι η Κοινότητα των Κοινοτήτων θα είναι δυνατόν να διακηρυχθεί σε επίπεδο επικράτειας μέσω μιας συντακτικής συνέλευσης.

Το βιβλίο αναμφισβήτητα αποτελεί μια συμβολή στον διάλογο που έχει ήδη ανοίξει, χωρίς όμως να αγκαλιάζει ακόμα μεγάλα ακροατήρια, για την αναζήτηση ενός τρίτου δρόμου. Θέλοντας να συμβάλλω σε αυτήν την αναζήτηση, μέσω αυτής της σύντομης βιβλιοκριτικής, θα παραθέσω στην συνέχεια ορισμένες κριτικές παρατηρήσεις.                                                                                                                    

Η επαναδιατύπωση ενός  προτάγματος ως τρίτου εναλλακτικού δρόμου πρέπει να έχει την επίγνωση ότι η ιστορία δεν θα τελειώσει, τουλάχιστον όσο υπάρχουν άνθρωποι και δεν έχει σκοπό, κάποιο κρυφό νόημα. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει τρίτος δρόμος ως μεσσιανική υπόσχεση. Πρέπει να διατυπωθεί ρητά ότι η αναγκαία υπέρβαση του σημερινού κοινωνικοπολιτικού συστήματος, που είναι γέννημα του διαφωτιστικού ιδεώδους, είναι μεν απαραίτητη αλλά πρέπει να είναι μη μεσσιανική, να μην είναι μια άλλη εκδοχή των φώτων ως η καλή τους πλευρά. Ένας άλλος δρόμος είναι μια σπειροειδείς κίνηση και όχι μια γραμμική πρόοδος, έχει όρια, είναι  μια διαδικασία κοινωνικών μετασχηματισμών χωρίς τέλος προς ένα απελευθερωτικό πρόταγμα πάντα ατελές, διαρκώς άπιαστο και πάντα κοντά.

Άμεση συνέπεια της παραπάνω μη εσχατολογικής παραδοχής είναι ότι μια μη μεσσιανική προσδοκία σημαίνει ότι ακόμα και αν κάνουμε την υπόθεση εργασίας ότι εκπληρώνονται οι προυποθέσεις  για την υλοποίηση στην πράξη του οράματος μιας Κοινότητας των Κοινοτήτων,  αυτή δεν θα είναι το βασίλειο της αγγελικής ανθρώπινης κατάστασης, δεν θα είναι μια αυτόνομη κοινωνία. Το όνειρο κάθε μεσσιανισμού είναι  μια κοινωνία απόλυτης ισορροπίας, ελευθερίας και ισότητας και τέτοια κοινωνία δεν υπήρξε, δεν μπορεί και δεν πρέπει να υπάρξει ακόμα και αν είναι αποαναπτυγμένη,κοινοτιστική και αμεσοδημοκρατική. Η κοινωνία δεν είναι άθροισμα ατόμων που επιδιώκουν την προσωπική τους ελευθερία και ενα ελάχιστο σώμα κοινωνικοπολιτικών δικαιωμάτων, ελεύθεροι αλλά άνισοι, όπως διακηρύσει ο φιλελευθερισμός. Ούτε βέβαια στον αντίποδα του φιλελεύθερου αφηγήματος είναι ο μαρξισμός, η επιδίωξη μιας εξισωτικής ισότητας, όμοιοι και ίσοι. Δεν επιδιώκουμε μια εξισωτική ισότητα που απονεκρώνει το άτομο και οδηγεί στην τυραννία,αλλά κάτι δυσκολότερο, να είμαστε διαφορετικοί και ίσοι, αυτόνομοι και ετερόνομοι.                                                                                                                             

Γιατί να υπάρχουν κανόνες, υποχρεώσεις και απαγορεύσεις, έστω αμεσοδημοκρατικά θεσμισμένες, όσον αφορά για παράδειγμα το ποιές ανάγκες πρέπει να ικανοποιηθούν σε μια Κοινότητα των Κοινοτήτων και δεν αρκεί η βούληση του ατόμου για αυτοπεριορισμό; Αν πρέπει να μπουν όρια στην κατοχή πραγμάτων αυτό σημαίνει ότι δεν αρκεί ο αυτοπεριορισμός, ότι έχουμε επίγνωση ότι υπάρχει μέσα στην αυτονομία, αυτοπροσδιορισμός, μια μορφή ετερονομίας, ετεροπροσδιορισμός. Ακόμα περισσότερο η ετερονομία είναι εγκατεστημένη σχεδόν σε κάθε εργασία που θα εκτελείται στην κοινότητα, διότι δεν υπάρχει πλήρως αυτόνομη, ελεύθερη εργασία, μη αλλοτριωμένη. Όπως εύστοχα έχει δείξει ο Α. Γκόρζ ακόμα και η ποιό απελευθερωμένη και δημιουργική εργασία εμπεριέχει ετερονομία, δηλαδή επαναληπτικές, πληκτικές, καταναγαστικές και κοπιαστικές δραστηριότητες. Ο στόχος είναι η επέκταση των χώρων της αυτονομίας και ο περιορισμός αντίστοιχα της ετερονομίας,που σημαίνει περιορισμό του χώρου που καταλαμβάνει η εργασία στην ανθρώπινη ύπαρξη και ανάπτυξη των δραστηριοτήτων εκτός εργασίας.                                                                                                                                                      

Και δυο σύντομες παρατηρήσεις. Η πρώτη αφορά την μετατροπή του κόσμου σε τεχνοκόσμο, η έλευση ενός τεχνολογικού μεσαίωνα,η μετατροπή των ανθρώπων σε ψηφιακές σκιές και αυτόματα, γεγονός που θα καθολικοποιήσει την ετερόνομη σφαίρα της κοινωνίας. Ποια είναι η λύση; Να οργανωθούν για παράδειγμα τα ψηφιακά πρόσωπα σε ψηφιακές κοινότητες, να ενδυθεί η ετερονομία με αμεσοδημοκρατικό μανδύα ή η τεχνολογική αποανάπτυξη;                        

Σωστά στο βιβλίο διατυπώνεται η άποψη ότι τα κοινά αγαθά είναι η βάση για μια άλλη κοινωνία. Η απλή όμως εμπορευματική παραγωγή, η μικρή ιδιοκτησία γης, ένα χωράφι λίγων στρεμμάτων και η κατοχή μιας κατοικίας είναι καπιταλισμός και πρέπει να απαλλοτριωθούν; Γιατί δεν μπορούν να συνυπάρχουν δίπλα στην κοινοκτημοσύνη των αγαθών;

* Ο Χάρης Ναξάκης είναι Καθηγητής πολιτικής οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, charisnax@yahoo.gr.