Στό παρόν ἄρθρο θά προσπαθήσουμε νά καταδείξουμε τήν ὅποια συμβολή τοῦ Πλάτωνος στήν διαμόρφωση τῆς ἐννοίας τοῦ προσώπου. Πρός τόν σκοπό αὐτό θά παρακάμψουμε τίς ἄλλες πλευρές τῆς πλατωνικῆς φιλοσοφίας καί θά ἐπικεντρωθοῦμε στήν ψυχολογία (τήν θεωρία περί ψυχῆς) καί στήν στενά συνημμένη μέ αὐτήν πολιτειολογία τοῦ Πλάτωνος.
Τι φωνάζει αυτός ο θεματοφύλακας
από το βήμα, ωρυόμενος
καθαρότητα κι ορθοδοξία;
Ὁ λόγος τὸν ὁποῖο ἐκφώνησε ὁ Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας τῆς Γαλλίας, Ἐμμανουὴλ Μακρόν, στὶς 7 Σεπτεμβρίου 2017, στὴν Πνύκα, διεπόταν, ἀπ’ τὴν ἀρχὴ ὣς τὸ τέλος του, ἀπὸ μιὰ ἐκκωφαντικὴ ἀποσιώπηση: Ὁ ὑψηλὸς προσκεκλημένος μας, ἐνῷ ἐπεκαλεῖτο διαρκῶς τὸ ἱστορικό (ἐξ αὐτοῦ καὶ συμβολικό) βάρος τοῦ χώρου ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἐπέλεξε νὰ ὁμιλήσει, δὲν διέθεσε οὔτε μία λέξη του στὸ σημαντικώτερο ἀπὸ ὅλα τὰ γεγονότα τὰ ὁποῖα ἔχουν ἐπιτελεσθεῖ στὸ ἴδιο ἀκριβῶς σημεῖο τῆς Ἀθήνας: Στὴν ὁμιλία-ὁρόσημο τῆς εὐρωπαϊκῆς ἱστορίας, ποὺ ἀπηύθυνε ὁ Ἀποστόλος Παῦλος πρὸς τοὺς τότε κατοίκους τῆς πόλης.
Οὔτε μία λέξη! Ὑπῆρχε μόνο ἡ Ἐκκλησία τοῦ Δήμου, ἡ μετοχὴ στὴν πολιτικὴ ἐξουσία, ὁ «δημόσιος χῶρος» νοούμενος ὅμως μόνο ὡς πλαίσιο – ὄχι ὡς περιεχόμενο.
Στό παρόν τρίτο μέρος τῆς τριλογίας μας, μετά τόν Σωκράτη καί τόν Πλάτωνα, θά ἐξετάσουμε τήν συμβολή τοῦ Ἀριστοτέλη στή διαμόρφωση τῆς ἐννοίας τοῦ προσώπου. Σημειωτέον ὅτι οἱ ὅροι «ἄτομο» καί «πρόσωπο» ἐκλαμβάνονται καί στήν παροῦσα ἐργασία ὡς ταυτόσημοι. Θά ἐξετάσουμε τήν ἀριστοτελική θεωρία περί ψυχῆς καί καθ̉ ἑαυτήν καί σέ ἀντιπαραβολή μέ τήν ἀντίστοιχη θεωρία περί ψυχῆς τοῦ Πλάτωνα.
Ξεκινώντας, ας κάνουμε μια αναγνωριστική προσέγγιση του βιβλίου. Ποια η θεματική που το διέπει;
O τίτλος του βιβλίου μου είναι σαφής: «Οι θύελλες της προόδου». Δηλαδή, οι καταστροφικές συνέπειες του σημερινού, κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Δύο έννοιες αποτελούν βασικά στοιχεία της προπαγάνδας και της στρατηγικής των κυρίαρχων τάξεων των σημερινών κοινωνιών: Ανάπτυξη και πρόοδος. Η πρώτη αντιστοιχεί κυρίως στην οικονομική- τεχνολογική ανάπτυξη, ως συνέπεια της προόδου των φυσικών επιστημών. Η δεύτερη, αντιστοιχεί στη συνολική πρόοδο της κοινωνίας. Ποια είναι, όμως, η πραγματικότητα του σημερινού κόσμου, αντίθετα με τον κόσμο της προπαγάνδας; Ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής αναδύθηκε ως η ιστορική άρνηση των μεσαιωνικών κοινωνιών, σε οργανική σχέση με την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και της τεχνολογίας. Οι ιδεολόγοι της ανερχόμενης αστικής τάξης, υποστήριζαν ότι με την ανάπτυξη των επιστημών, με τη γνώση των φυσικών νόμων,ο άνθρωπος θα γίνει κύριος και αφέντης της φύσης. Ως συνέπεια, οι ιδεολόγοι οραματίζονταν μια μελλοντική κοινωνία της αφθονίας, μια κοινωνία στην οποία ο ορθός λόγος θα διέλυε τα σκοτάδια του παρελθόντος και ένα κράτος δικαίου, σε αντίθεση με τον αυταρχισμό των προηγούμενων κοινωνιών.
Πάνω ἀπ’ ὅλους τοὺς θορύβους τοῦ κόσμου, ἂν ξέρωμε νὰ ἀκοῦμε, τὸ νόημα τῶν πραγμάτων μᾶς θέτει ἐρωτήματα. Περισσότερο παρὰ ποτὲ ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξις συνεπάγεται μιὰν ἀπαίτησι ἀναπόφευκτης σαφήνειας, θέτει τὴν μόνη σοβαρὴ ἐρώτησι, ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἀπευθυνθῇ σὲ κάθε ἄνθρωπο. Στὸ ἐπίπεδο τῆς συνειδήσεως ξεγυμνωμένης ἀπὸ κάθε προκατάληψι, ὁ πιστὸς ἄνθρωπος τοῦ 20οῦ αἰῶνος καλεῖται νὰ εἰπῇ: τί εἶναι Θεός; καὶ ὁ ἄθεος ἄνθρωπος, ὁ ἀρνητής, νὰ καθορίση ποιό εἶναι τὸ ἀντικείμενο τῆς ἀρνήσεώς του.
Ἡ ἐρώτησις ξαφνιάζει καὶ ἂν ἡ ἀπάντησις ἀργῇ νὰ ἔλθῃ, ἡ σιωπὴ εἶναι δροσιστική. Αὐτὴ ἡ ἐρώτησις εἶναι ἀποκαλυπτικὴ γιὰ τὸν ἴδιο τὸν ἄνθρωπο, εἶναι ἕνας τρόπος ἀκόμα νὰ τοῦ εἰπῇς: ποιός εἶσαι;
Ο Χριστός αποτελεί το πλέον αμφιλεγόμενο ιστορικό πρόσωπο. Για κανένα άλλο δεν χύθηκαν τόσοι ποταμοί αίματος πιστών σ’ αυτόν και κανένα άλλο δεν πολεμήθηκε τόσο είτε με διωγμούς των πιστών του είτε με λοιδορίες, βλασφημίες ακόμη και αμφισβήτηση της ιστορικής του ύπαρξης, πόσο μάλλον της ανάστασής του! Η ιστορία έχει γραφεί και γράφεται κατά τους νεότερους χρόνους από ανθρώπους, που στην πλειοψηφία τους είναι καθηλωμένοι στην ενδοκοσμικότητα και αρνούνται τον Θεό ως κατευθύνοντα την ιστορική πορεία του ανθρωπίνου είδους. Γι’ αυτό ελάχιστα έχουν ασχοληθεί με το πρόσωπο, το οποίο, έστω και αν δεν τους αρέσει, διαίρεσε την ιστορία στην προ αυτόν και μετά από αυτόν εποχή!
Στην Οικολογία της Ελευθερίας (εκδόσεις Αντιγόνη, 2016), το σημαντικότερο έργο του μεγάλου Αμερικανού στοχαστή Μάρεϊ Μπούκτσιν, ο οποίος συνέβαλλε τα μέγιστα στην θεμελίωση της κοινωνικής και πολιτικής οικολογίας, ο συγγραφέας επιδιώκει να ερμηνεύσει την ανάδυση της ιεραρχίας που αποτελεί δομικό χαρακτηριστικό των ανθρώπινων κοινωνιών και να σκιαγραφήσει τις προϋποθέσεις διάλυσης της. Για τον Μπούκτσιν η τάση του ανθρώπου να κυριαρχεί πάνω στη φύση είναι επακόλουθο της τάσης του να κυριαρχεί πάνω στον άνθρωπο. Το μεγάλο μυστήριο όμως είναι ποιές είναι οι ρίζες αυτής της τάσης.
«Ο θεός είναι νεκρός… παραμένει νεκρός… τον έχουμε σκοτώσει. Πως θα παρηγορηθούμε, οι δολοφόνοι όλων των δολοφόνων; Ότι ήταν ιερότερο και τρανότερο στον κόσμο πέθανε ματωμένο από τα μαχαίρια μας. Ποιος θα σκουπίσει αυτό το αίμα από πάνω μας … Δεν είναι το μεγαλείο αυτής της πράξης πολύ μεγάλο για μας; Δεν πρέπει εμείς οι ίδιοι να γίνουμε θεοί, ώστε να φανούμε αντάξιοι;»
(Φ. Νίτσε).
Η τρέχουσα συζήτηση στην Ελλάδα για το θρησκευτικό φαινόμενο συνήθως εξαντλείται στις εγκόσμιες εκφάνσεις του: διαχωρισμός εκκλησίας – κράτους, φορολόγηση εκκλησιαστικής περιουσίας, σχέσεις εκκλησιαστικής ιεραρχίας με τις ελίτ του πλούτου, τα προνόμια της ιεραρχίας αυτής, η πρόσφατη διαμάχη για την διδασκαλία των θρησκευτικών, η αντίληψη ότι η εκκλησία είναι βασικός πυλώνας του ελληνικού έθνους-κράτους, το εύλογο ερώτημα γιατί υπάρχουν 10.000 δημόσιοι υπάλληλοι κληρικοί, ενώ οι δημόσιοι γιατροί είναι 8.000, η συνθηκολόγηση μέρους των εκπροσώπων της εκκλησιαστικής ιεραρχίας με κατακτητές (βλέπε την επιστολή των πατέρων του Άγιου Όρους που καλωσόριζαν τον Χίτλερ στην Ελλάδα), κ.λ.π..
Εγώ κι εσύ
Του Χρήστου Σκανδάμη*
Εν αρχή ην το χάος;
Όλα έγιναν σε εφτά μέρες;
πάντως κάποια στιγμή
γίναμε εγώ κι εσύ.
