Διαχείριση Απορριμμάτων – Οικονομία Περιβάλλοντος
Η περίπτωση των ΧΥΤΑ
Εισαγωγική μελέτη του Αντώνη Μπούρδαλα
Περίληψη
Η εργασία έχει θέμα την διαχείριση των απορριμμάτων και επικεντρώνεται κυρίως στα αστικά απορρίμματα αλλά περιλαμβάνονται και πτυχές για τα μη αστικά. Γίνεται γενική περιγραφή της ρύπανσης, αναλύονται τα οικονομικά αίτια, γίνεται αξιολόγηση των ωφελειών, κόστους και μεθόδων αξιολόγησης των προβλημάτων, αναφέρονται οι πολιτικές που εφαρμόζονται καθώς και κάποιες που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν, γίνεται αναφορά για την κατάσταση που επικρατεί σε Ελλάδα – Ευρώπη – και σε κάποια άλλα μέρη και έχουν σημειωθεί πηγές, άρθρα και βιβλιογραφία.
Όμως η διαχείριση των απορριμμάτων έχει προκύψει από την ρύπανση που προκαλείται από ομάδες ανθρώπων όπου η κάθε μία έχει την δικιά της ευθύνη. Θεωρώ ότι δεν μπορούμε να λέμε ότι το πρόβλημα είναι η ανθρωπογενής δραστηριότητα γενικά, αλλά ότι διαμορφώνεται κυρίως από μια ελίτ ανθρώπων που διαχειρίζεται τα μεγάλα κεφάλαια. Έτσι ο εργαζόμενος σε μια βιομηχανική μονάδα που ρυπαίνει το περιβάλλον δεν έχει την ίδια ευθύνη με έναν μεγαλομέτοχο της βιομηχανίας (αφού ο πρώτος δουλεύει για να ζήσει κι ο δεύτερος διοικεί για να πλουτίζει περισσότερο). Λόγω της υψηλής παραγωγικότητας προϊόντων (μέσω του υψηλού ανταγωνισμού) ο καταναλωτισμός έχει φτάσει σε υψηλά επίπεδα σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα προϊόντα είτε για να προσελκύουν είτε για να διατηρούνται (κυρίως το πρώτο) βρίσκονται σε ογκώδη και ρυπογόνες συσκευασίες.
http://www.styga.gr/photos/1409584990_pic.jpg
(ΧΥΤΑ «διαδυμα» περιοχή Κοζάνης – Πτολεμαΐδας)
1) Γενική περιγραφή – Ρύπανση
Η παρουσία στο περιβάλλον ρύπων, δηλαδή κάθε είδους ουσιών, θορύβου, ακτινοβολίας ή άλλων μορφών ενέργειας, σε ποσότητα, συγκέντρωση ή διάρκεια που μπορούν να προκαλέσουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, στους ζωντανούς οργανισμούς και στα οικοσυστήματα ή υλικές ζημιές και γενικά να καταστήσουν το περιβάλλον ακατάλληλο για τις επιθυμητές χρήσεις του. H μορφή ρύπανσης που χαρακτηρίζεται από την παρουσία παθογόνων μικροοργανισμών στο περιβάλλον ή δεικτών που υποδηλώνουν την πιθανότητα παρουσίας τέτοιων μικροοργανισμών ονομάζεται μόλυνση. Πηγή: N. 1650/86 (ΦEK 160A/18.10.86)
α) Ατμοσφαιρική ρύπανση
β) Ρύπανση των νερών
γ) Στερεά απόβλητα
Συνέπειες των παραπάνω είναι ότι η υγεία στον άνθρωπο δέχεται επιθέσεις από διάφορες παθήσεις ελαφριάς μορφής (πονοκέφαλοι, αλλεργίες κτλ) αλλά και σοβαρές νοσήσεις για την ζωή (καρκίνος). Οι έρευνες όσο αναφορά αυτό το τομέα συνεχίζονται.
2) Οικονομικά Αίτια
Με τη μανία της επέκτασης της κερδοσκοπίας και της αύξησης της παραγωγικότητας, οι περισσότερες βιομηχανικές χώρες «ανάθρεψαν» κοινωνίες ανταγωνιστών-καταναλωτών που το μόνο που διδάχτηκαν ήταν να αγοράζουν, να χρησιμοποιούν και να πετούν συνεχώς: πρώτον, όλο και πιο αυξημένες ποσότητες προϊόντων αμφίβολης χρησιμότητας και δεύτερον με όλο και αυξανόμενο όγκο συσκευασιών.
Και ενώ η παραγωγή και η κατανάλωση επιταχύνθηκαν με έναν ξέφρενο ρυθμό, δεν αναπτύχθηκαν κατάλληλες τεχνολογίες ικανές να αντιμετωπίσουν τα άχρηστα και τα επικίνδυνα απορρίμματα. Αυτό συνέβη επειδή η σπάταλη παραγωγή καταναλωτικών αγαθών πρόσφερε τεράστια κέρδη στους βιομηχάνους και επιχειρηματίες, ενώ η σωστή επεξεργασία καθώς και η ανακύκλωση των απορριμμάτων χαρακτηρίστηκε ως «αντί-αποδοτική». Οι περισσότερες χημικές βιομηχανίες, προσπάθησαν να κρύψουν τους κινδύνους των παραγωγικών τους εργασιών και τον τοξικών τους λυμάτων, όπου αποσιωπώντας τα ατυχήματα άσκησαν πίεση στους πολιτικούς προκειμένου να περιορίσουν ή ακόμα και να ματαιώσουν τις σχετικές ανακρίσεις.
Το παράδοξο είναι ότι σήμερα ενώ έχουν αναπτυχθεί τεχνολογίες που έχουν τη δυνατότητα να περιορίζουν ή ακόμα και να εξαφανίζουν έως ένα βαθμό τη ρύπανση, οι εταιρίες που κατέχουν τα εργοστάσια αρνούνται να τις υιοθετήσουν για να μη μειώσουν τα κέρδη τους, αντιδρούν στις οποιεσδήποτε οικολογικές διατάξεις και χρησιμοποιούν τη μεγάλη πολιτική τους δύναμη για να αποφεύγουν τους ελέγχους και τους περιορισμούς.
Όσον αφορά την ευθύνη της πολιτείας, η ανεπαρκής χρηματοδότηση στους τοπικούς φορείς είναι ένα σημαντικό μειονέκτημα για μια επιστημονική διαχείριση των αστικών απορριμμάτων.
3) Αξιολόγηση
Α) Οφέλη που δημιουργούνται από την επιστημονική και ολοκληρωμένη διαχείριση των απορριμμάτων προέρχονται από την ανακύκλωση, την κομποστοποίηση και την αποκατάσταση των περιοχών υγειονομικής ταφής απορριμμάτων.
Τα ανακυκλώσιμα υλικά, αποκαλούμενα επίσης «recyclables» ή «recyclates», μπορούν να προέλθουν από πολλές πηγές, συμπεριλαμβανομένων των σπιτιών, των δημόσιων υπηρεσιών και των βιομηχανιών. Περιλαμβάνουν το γυαλί, το χαρτί, το αλουμίνιο και άλλα μέταλλα όπως ο χαλκός και ο σίδηρος, η άσφαλτος, τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα και τα πλαστικά. Οι ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές είναι ανακυκλώσιμες όχι μόνον γιατί επιβαρύνουν το περιβάλλον, αλλά και γιατί βλάπτουν την υγεία μας.
Κομποστοποίηση: Κομποστοποίηση είναι η φυσική βιολογική διαδικασία κατά την οποία, κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες, μετατρέπονται τα οργανικά υλικά σε στερεό χουμικό προϊόν, το κομπόστ. Όλα τα οργανικά υλικά που περιλαμβάνονται στα απορρίμματα, μπορούν να κομποστοποιηθούν.
Αποκατάσταση χώρων ταφής απορριμμάτων: Υπάρχει όφελος για του ιδιώτες γύρω από την περιοχή αφού η αξία της περιουσίας τους ανεβαίνει ιδιαίτερα. Δημιουργούνται ελεύθεροι πράσινοι χώροι για τους πολίτες και ιδιαίτερα για τα παιδιά. Έτσι μπορεί να εξισορροπηθεί ο χρόνος και το χρήμα για τον καταναλωτισμό σε συνάρτηση με διάφορες δραστηριότητες σε ελεύθερους χώρους.
Η ολοκληρωμένη διαχείριση απορριμμάτων χρειάζεται χρηματοδότηση για: Την διάθεση των απορριμμάτων, την μεταφορά, τη κατασκευή συντήρηση και λειτουργία σταθμών μεταφόρτωσης, χώρων υγειονομικής ταφής, εργοστάσιο κομποστοποίησης, εργοστάσιο ανακύκλωσης, σταθμούς καύσης και εκμετάλλευσης του βιοαερίου, βιολογικούς καθαρισμούς για τα στραγγίσματα, αγορά και συντήρηση εξοπλισμών (απορριμματοφόρων, κτλ), και πληρωμή του προσωπικού.
Γ) Περιγραφή των μεθόδων αξιολόγησης του προβλήματος
Η εκτίμηση του μεγέθους της ζημιάς αυτής απαιτεί:
2) εκτίμηση της φυσικής σχέσης.
3) εκτίμηση των αντιδράσεων εκείνων που υφίστανται τη βλάβη με σκοπό την αποφυγή ή το μετριασμό της βλάβης.
4) χρηματική αποτίμηση ζημιών μεταξύ ρυπογόνων εκπομπών (συμπεριλαμβανομένων των φυσικών πόρων) και της βλάβης που προκαλείται στους θιγόμενους που υπολογίζονται σε φυσικούς όρους.
Το γεγονός αυτό δίνει δύο επιλογές, μπορεί να γίνει προσπάθεια εκτίμησης πάνω σε ζώα ή μπορούμε να κάνουμε μια εκ των υστέρων στατιστική ανάλυση των διαφορών στα ποσοστά θνησιμότητας ή ασθένειας για διάφορους ανθρώπινους πληθυσμούς που ζουν σε ρυπασμένα περιβάλλοντα, ώστε να προσδιορίσουμε το βαθμό στον οποίον τα ποσοστά αυτά συσχετίζονται με τις συγκεντρώσεις ρύπων. Ούτε η μία, ούτε η άλλη μέθοδος είναι πλήρως αποδεκτή. Αυτά ανακύπτουν όταν προσπαθούμε να εντοπίσουμε το κατά πόσο μια συγκεκριμένη επίπτωση οφείλεται στη ρύπανση.
Μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση είναι να συνάγουμε την αξιολόγηση ενός περιβαλλοντικού χαρακτηριστικού, που δεν είναι άμεσα παρατηρήσιμο από συναφείς αγορές στις οποίες οι αξίες είναι άμεσα παρατηρήσιμες.
4) Πολιτικές
Α) Πολιτικές που εφαρμόζονται
Στην Ελλάδα το έτος 1964 εκδίδεται η κοινή υπουργική απόφαση Ειβ 301 που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 63Β την 16η Φεβρουαρίου του 1964. Η απόφαση αυτή είναι υγειονομική διάταξη και αφορά τα αστικά απορρίμματα. Η διάταξη δομείται σε 3 επίπεδα: συλλογή απορριμμάτων, αποκομιδή απορριμμάτων και διάθεση απορριμμάτων.
Τον Οκτώβριο του 1986, ψηφίσθηκε ο νόμος 1650/86 με θέμα: «για την προστασία του περιβάλλοντος» και που αποτέλεσε το πρώτο συνολικό θεσμικό πλαίσιο στην Ελλάδα για την προστασία του περιβάλλοντος. Για την υλοποίηση και ενεργοποίηση του νόμου αυτού εκδόθηκαν πολλά προεδρικά διατάγματα και υπουργικές αποφάσεις και στις δύο περίπου δεκαετίες που ακολούθησαν ενσωματώθηκαν στο ελληνικό εθνικό δίκαιο πλήθος οδηγιών της ευρωπαϊκής ένωσης σχετικά με το περιβάλλον.
1. Νόμος 1650/1986 «Για την προστασία του περιβάλλοντος» ΦΕΚ 160/1986 Τεύχος Α΄, όπως τροποποιήθηκε και ισχύει σήμερα.
3. Η.Π 29407/3508/2002 Κοινή Υπουργική Απόφαση (Κ.Υ.Α) «Μέτρα και όροι για την υγειονομική ταφή των αποβλήτων ΦΕΚ 1572/16-12-2002 Τεύχος Β.΄
5. Οδηγία 91/156/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 18ης Μαρτίου 1991 για την τροποποίηση της Οδηγίας 75/442/ΕΟΚ κ.λ.π.
7. Αποφάσεις 2001/118/ΕΚ της Επιτροπής Ε.Κ της 16ης Ιανουαρίου 2001 και 2001/573/Ε.Κ της Επιτροπής Ε.Κ «Για την τροποποίηση της απόφασης 2000/532/Ε.Κ όσον αφορά τον κατάλογο αποβλήτων».
9. Απόφαση 2000/738/ΕΚ της 17ης Νοεμβρίου 2000 των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.
10. Η.Π 509/2727/22-12-2003 «Μέτρα και όροι για τη διαχείριση Στερεών Αποβλήτων. Εθνικός και Περιφερειακός Σχεδιασμός Διαχείρισης» ΦΕΚ 1909 Τεύχος Β.΄
Β) Πολιτικές που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν
Βέβαια για να μπορέσει η φορολογία ως νόμος να αντιμετωπίσει τις περιβαλλοντικές αυθαιρεσίες και κατ’ επέκταση να συμβάλλει σ’ αυτό που καλείται να ανταποκριθεί, θα πρέπει να περιστοιχηθεί από την κρατική και τη δημόσια συνέπεια και εντιμότητα. Πάντως η φορολογία ως μέτρο περιορισμού της περιβαλλοντικής ρύπανσης, χωρίς να στερείται την ικανότητα ενός μακροπρόθεσμου μέτρου, αναγνωρίζεται κυρίως για τις άμεσες και δραστικές υποστηρίξεις που παρέχει τόσο την πρόληψη όσο και στην αποτροπή της περιβαλλοντικής καταστροφής.
Σχετικά με τις πολιτικές που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν, θεωρώ ότι η διαχείριση των απορριμμάτων εντάσσεται στα πλαίσια της ευρύτερης κατάστασης σε σχέση με την ρύπανση του περιβάλλοντος. Έτσι θα αναφερθώ σε γενικές γραμμές για πολιτικές που μπορούν να αντιστρέψουν την πορεία της περιβαλλοντικής και οικολογικής κρίσης.
Η μία λύση προϋποθέτει συνέχιση της πελώριας συγκέντρωσης ανθρώπων και οικονομικών πόρων στην οποία οδηγεί το σύστημα της οικονομίας της αγοράς (ή αντίστοιχα το σύστημα του κεντρικού σχεδιασμού). Δηλαδή, συνέχιση της σημερινής οικοκαταστροφικής ανάπτυξης που έχει οδηγήσει στη δραματική χειροτέρευση της ποιότητας ζωής, με κάποια προσπάθεια «πρασινίσματος του καπιταλισμού» μέσω τεχνολογικών λύσεων – εφόσον βέβαια είναι επικερδείς- ή, όταν χειροτερεύσει η οικολογική κρίση, με την επιβολή αυθαίρετων περιορισμών που θα χτυπήσουν τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα (όπως ήδη γίνεται στο Λονδίνο με την πληρωμή διοδίων για να μπαίνουν τα αυτοκίνητα στο κέντρο της πόλης, μέτρο που επέβαλλε μάλιστα «σοσιαλιστής» δήμαρχος!).
Η άλλη λύση προϋποθέτει ριζική αποκέντρωση που δεν σημαίνει, στο πρώτο στάδιο, και φυσική αλλά μόνο διοικητική αποκέντρωση. Η αποκέντρωση αυτή είναι απαραίτητη εφόσον, μεταξύ άλλων, η οικονομική αποτελεσματικότητα των ανανεώσιμων μορφών ενέργειας (ηλιακή, αιολική κ.τ.λ.) εξαρτάται σε κρίσιμο βαθμό από την οργάνωση της κοινωνικής και οικονομικής ζωής σε μικρότερες μονάδες. Η λύση αυτή, εντούτοις, έχει ήδη περιθωριοποιηθεί από τη διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς, ακριβώς επειδή δεν είναι συμβατή με τη σημερινή συγκέντρωση της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής δύναμης. Γι’ αυτό, άλλωστε, προωθούνται εναλλακτικές λύσεις οι οποίες δεν συνεπάγονται. οποιεσδήποτε ριζικές αλλαγές στην οικονομία της αγοράς/ανάπτυξης.
5) Κατάσταση
Α) Κατάσταση στην Ελλάδα
– Ο αριθμός των υπό λειτουργία ΧΑΔΑ είναι 1458 και ο πληθυσμός που δεν εξυπηρετείται από ΧΥΤΑ ανέρχεται στο 45%.
– Πολλοί από τους ΧΑΔΑ, αν και έχουν παύσει τη λειτουργία τους, δεν έχουν αποκατασταθεί, με αποτέλεσμα να συνεχίζονται οι περιβαλλοντικές οχλήσεις.
– Ως προς τα έργα επεξεργασίας / αξιοποίησης ΑΣΑ εμφανίζεται σημαντική, ενώ εμφανίζεται μονομερής προτίμηση προς συστήματα μηχανικής διαλογής – αερόβιας κομποστοποίησης.
– Η έλλειψη αξιόπιστων στοιχείων για την ποιοτική σύσταση και τα ποσοτικά χαρακτηριστικά των ΑΣΑ δημιουργεί προβλήματα στα σχέδια ορθολογικής διαχείρισης.
– Η εναλλακτική διαχείριση των αποβλήτων – με βάσει τις σχετικές Οδηγίες της ΕΕ εμφανίζει σημαντική υστέρηση.
Η διαχείριση απορριμμάτων, με αφορμή το πρόβλημα με τους τόνους σκουπιδιών που αντιμετωπίζει η Νάπολη της Ιταλίας, αποτελεί μια μεγάλη επιχείρηση στην Ευρώπη. Σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωπαϊκού Κέντρου Φυσικών Πόρων και Διαχείρισης Απορριμμάτων, περίπου 15% των επικίνδυνων απορριμμάτων της γηραιάς ηπείρου, ήτοι 8,6 εκατ. τόνοι αποβλήθηκαν από τη χώρα προέλευσής τους το 2003, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία. Το 90% της μεταφοράς απορριμμάτων έλαβε χώρα εντός της Ε.Ε., καθώς πόλεις με υπερβολικά μεγάλες ποσότητες αποβλήτων αποφάσισαν να συνεργαστούν με ξένα εργοστάσια πρόθυμα να δεχθούν τα ανεπιθύμητα απορρίμματα, τα περισσότερα εκ των οποίων επικίνδυνα.
Όμως, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η μεταφορά των απορριμμάτων σιδηροδρομικώς στη Γερμανία αποδείχθηκε πιο περίπλοκη επιχείρηση: αν και τα απορρίμματα των νοικοκυριών δεν χαρακτηρίζονται αυστηρά ως «επικίνδυνα», θεωρούνται ιδιαίτερα προβληματικά επειδή απαιτείται η έγκριση των χωρών της Ε.Ε. τις οποίες διέρχονται για να φθάσουν στον τελικό προορισμό τους. Αυτό σημαίνει ότι στις διαπραγματεύσεις για την επίτευξη της συμφωνίας συμμετείχε και η Αυστρία, η οποία συνορεύει με την Ιταλία και τη Γερμανία.
Το πιο διαδεδομένο σύστημα που εφαρμόζουν χιλιάδες πολίτες από την Ευρώπη ως την Αυστραλία και την Ασία είναι το εξής: ο πολίτης βάζει σε ειδική σακούλα ξεχωριστά κατ’ είδος τα ανακυκλώσιμα απορρίμματα και πληρώνει τα δημοτικά τέλη καθαριότητας με βάση τις ποσότητες των σκουπιδιών που πετά.
Εκεί όμως που κυριαρχεί η καύση, είναι η Ιαπωνία. Το Τόκιο αποκαλείται, «Παγκόσμια πρωτεύουσα της Διοξίνης», και με 2.000 μονάδες καύσεως απορριμμάτων σε όλη την Ιαπωνία. Και τούτο διότι η έλλειψη γηπέδων και η μόλυνση της θάλασσας επιβάλλει την καύση των σκουπιδιών.
6) Πέντε καλές πηγές από το διαδίκτυο
Α) http://www.gdrc.org/uem/waste/waste.html
(Η αστική περιβαλλοντική πρωτοβουλία διοικητικής έρευνας (UEMRI) προωθήθηκε από τους νέους αρμόδιους για το σχεδιασμό του συνεδρίου ISOCARP του 1997 σε Ogaki Ιαπωνία για να συνεχίσει να συνεργάζεται πέρα από και μετά από το συνέδριο. Το συνέδριο έγινε από τις 17 έως τις 20 Σεπτεμβρίου 1997. Ένα συγκεκριμένο θέμα επιλέχτηκε για τη συνεργασία προκειμένου να υπάρξει μια συγκεκριμένη παραγωγή – αστική περιβαλλοντική διαχείριση (UEM).)
Η Βικιπαίδεια (ο όρος προήλθε από το Αγγλικό Wikipedia σε ελεύθερη μεταγραφή) είναι μία διεθνής, ελεύθερου περιεχομένου,εγκυκλοπαίδεια, η οποία βρίσκεται στη διεύθυνση http://www.wikipedia.org στο διαδίκτυο.wiki, κάτι που σημαίνει ότι άρθρα μπορεί να προστεθούν ή να αλλάξουν από τον καθένα. εξελισσόμενη δια συνεργασίας Γράφεται σε συνεργασία από εθελοντές με το λογισμικό
Το site αυτό έχει δημιουργηθεί για να καταγράψει τις δραστηριότητες στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο και στην Ελλάδα. Θα βρείτε αρκετές χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τις παρεμβάσεις τις τροπολογίες και τις ερωτήσεις που κατατέθηκαν στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο και αφορούν κυρίως θέματα για το Περιβάλλον και τα ΑμεΑ. Το site διαχειρίζεται η ευρωβουλευτής του ΠΑΣΟΚ Ευαγγελία Τζαμπάζη.
Είναι το site της διαδυμα Α.Ε. (ΔΙαχείριση Απορριμμάτων ΔΥτικής Μακεδονίας Α.Ε.). Η διαδύμα ήταν το αποτέλεσμα της σύμπραξης των δήμων σε περιφερειακό επίπεδο (δυτική Μακεδονία) με σκοπό την αποτελεσματική διαχείριση των αστικών απορριμμάτων, την ανακύκλωση και την αποκατάσταση. Είναι μια ελπιδοφόρος προσπάθεια για τα ελληνικά δεδομένα.
Ο οργανισμός WASTE παρέχει πληροφορίες και συμβουλευτικές υπηρεσίες για την ορθή και βιώσιμη βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος.
7) Δύο ελληνικά άρθρα
Α) Το άρθρο εξακριβώνει ποια είναι η Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης και ποιοι την πρεσβεύουν, δίνει συμβουλές ανακύκλωσης και περιβαλλοντικής δράσης και παραθέτει καίριες ερωτήσεις κατά παντός υπευθύνου.
http://epirusgreens.pblogs.gr/2007/10… aheirish-aporrimatwn.html
Β) Κείμενο της Οικολογικής Κίνησης Καμένων Βούρλων που μοιράστηκε έξω από super market της περιοχής στις 8/8/2002.
8) Βιβλιογραφία
Α) Αναστάσιος Γ. Ρούσσης – Κοινωνιολόγος «Η ΡΥΠΑΝΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ», Εκδόσεις ΨΥΧΑΛΟΥ (2002)
Γ) Tom Tietenberg, μετάφραση Παύλος Γρεβενίτης ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ – ΤΟΜΟΣ Ά Εκδόσεις GUTENBERG (2002).
Αγρίνιο, 30-05-2008
[1] http://www.inclusivedemocracy.org/pd/is5/issue_5_theory1.htm
